به گزارش شبکه اجتهاد، هفته ششم دوره آموزشی رویکردشناسی فقه حکومتی با سخنرانی حجت‌الاسلام محمدحسین ملک‌زاده استاد خارج فقه و اصول حوزه علمیه درباره دیدگاه‌های شهید صدر در باب فقه حکومتی به همت مدرسه آفاق برگزار شد.
آسیب‌های فقه موجود از منظر شهید صدر
حجت‌الاسلام ملک‌زاده با اشاره به آسیب‌های فقه موجود از منظر شهید صدر گفت: محدود شدن فقه به سطح فردی و عدم ارائه مکتب و نظام اجتماعی و در نتیجه تنظیم حیات اجتماعی مسلمانان به وسیله مکاتب غربی و شرقی اولین آسیب فقه موجود است که تعبیر «فقه اجتماعی» اساساً متعلق به آقای صدر بوده است.
وی با بیان اینکه حاکمیت نگاه «تجزیه‌ای» در بررسی احکام از دیدگاه شهید صدر در مقابل نگاه سیستمی، منظومه‌ای و شبکه‌ای مطرح شده است، افزود: سومین آسیب به عدم رشد و توسعه کمی و افقی فقه و عدم گسترش آن به ساحت‌های جدید مربوط می‌شود، اینکه مسائلی را به طور سنتی در اختیار داشته‌ایم و مرتباً روی آنها کار کرده‌ایم و به ساحت‌های جدید ورود نکرده‌ایم.
ویژگی‌های فقه مطلوب از کشف نظام اجتماعی تا داشتن فهم اجتماعی
استاد خارج فقه و اصول حوزه علمیه درباره ویژگی‌های فقه مطلوب از منظر شهید صدر خاطرنشان کرد: داشتن فهم اجتماعی از نصوص دینی(در تقریظ ایشان بر کتاب فقه الامام الصادق، تألیف شیخ محمد جواد مغنیه این بحث مطرح شده است)، تبویب فقه با رویکرد اجتماعی و حکومتی، کشف مکتب و نظام اجتماعی مبتنی بر فقه که این نگاه تحت عنوان «نظام‌سازی» اکنون در حوزه علمیه مخالفان جدی دارد، از ویژگی‌های فقه مطلوب از منظر این شهید است.
وی چهارمین ویژگی مدنظر شهید صدر درباره فقه مطلوب را ساخت نظام اجتماعی با همراهی دیگر مذاهب اسلامی و مکاتب فقهی بیان کرد و ادامه داد: اگر بخواهیم نظام اسلامی برپا کنیم و نه فقط نظام شیعی، لازم است که به اندیشه‌های مکاتب دیگر بی‌توجه نباشیم. البته این به معنای دست برداشتن از مکتب خودمان نیست. از آنجا که فقهای اهل سنت از روایات اهل‌بیت بی‌بهره بوده‌اند، تلاش کرده‌اند خودشان استدلال‌هایی را مطرح کنند و بخشی از اینها برای ما قابل استفاده و مشروع است.
۳۳ اصل حکومت اسلامی از منظر شهید صدر
حجت‌الاسلام ملک‌زاده با اشاره به اینکه شهید صدر در اصول حکومت اسلامی ۳۳ بند به عنوان مقدمه اساسنامه حزب‌الدعوه نوشته است، اظهار داشت: پنجمین ویژگی توجه به وجوه متغیر نظام‌های اجتماعی و شرایط زمان و مکان است که شهید صدر این را در قالب نظریاتی مانند منطقه‌الفراغ مطرح کرده‌اند.
وی گفت: شهید صدر در رساله عملیه خود احکام فقهی را به چهار بخش العبادات، الاموال، السلوک الخاص و السلوک العام تقسیم‌بندی کرده است، وی بر این مبنا معتقد است که ما چهار رساله عملیه لازم داریم؛ رساله عملیه عبادی، مالی، خانوادگی و اجتماعی و رساله عملیه حکومتی. البته قانون اساسی ایران در حکم همان رساله عملیه حکومتی است.
استاد خارج فقه و اصول حوزه علمیه با تأکید بر ضرورت تربیت طلاب و آموزش اصول فقه با رویکرد اجتماعی و حکومتی بیان داشت: از دیدگاه شهید صدر همه وقایع زمان یک حکم شرعی دارد. واقعه به پنج سطح قابل تقسیم است؛ فردی، خانوادگی، اجتماعی، حکومتی و تمدنی. برخی نظریه «منطقه الفراغ» را نظریه حکومتی شهید صدر می‌دانند. کسانی که به دنبال بحث‌های کاربردی هستند، این نظریه به نیازشان پاسخ می‌دهد. این نظریه گرفتار سوء‌برداشت‌های شگفت‌آور شده است.
منطقه‌الفراغ حیطه خالی از حکم الزامی است
وی ادامه داد: عده‌ای این نظریه را به معنای نفی جامعیت شریعت دانسته‌اند. عده‌ای با این سوء‌برداشت می‌گویند باید خودمان نظریه‌پردازی کنیم، چرا که دین در بعضی حوزه‌ها حرفی برای گفتن ندارد. عده‌ای هم با نگاه منفی معترضند که چرا آقای صدر قائل به نقص شریعت است؟در بخش «مسئولیت الدوله فی الاقتصاد الاسلامی» از کتاب «اقتصادنا» منطقه‌الفراغ این گونه تعریف شده است: از منطقه و محدوده خالی از تشریع حکم الزامی، از سوی شارع مقدس، به بیان دیگر، شهید صدر منطقه‌الفراغ را در حوزه مباحات مطرح می‌کند. مباح خودش از احکام شریعت است. مانند واجب و مستحب و… .
حجت‌الاسلام ملک‌زاده تصریح کرد: آقای صدر اباحه را در برابر دو حکم الزامی وجوب و حرمت قرار می‌دهد. نتیجه اینکه منطقه‌الفراغ یعنی پهنه جواز و اباحه به معنای عام که شامل احکام تکلیفی استحباب و کراهت و اباحه می‌شود و نه منطقه خالی از احکام شریعت. وقتی تزاحم بین عمل واجب و حرام پیش می‌آید، آن عمل مباح می‌شود که منطقه‌الفراغ اینجا هم معنا پیدا می‌کند. لذا منطقه‌الفراغ حیطه خالی از حکم الزامی است.
ولی‌امر می‌تواند یک وصف تشریعی ثانویه وضع کند/پیش‌فرض‌های نظام‌سازی فقهی از منظر شهید صدر
وی افزود: ما معتقدیم یک قلمرو هم باید به قلمرو منطقه‌الفراغ اضافه شود و آن «مسکوتات» شریعت است. البته این گفته مستقیم شهید صدر نیست. سکوت خداوند به معنای غفلت نیست، این سکوت هم مصلحتی داشته است. شهید صدر معتقد است ولی فقیه می‌تواند بر اساس مصالح امت و شرایط زمان و مکان، در این منطقه به وضع قوانین الزامی بپردازد. توقف پشت چراغ قرمز به حکم شریعت به خودی خود مباح است. حاکم اسلامی حکم وضع می‌کند که ایستادن پشت چراغ قرمز واجب است. ولی‌امر می‌تواند یک وصف تشریعی ثانویه برای این‌گونه امور وضع کند.
استاد خارج فقه و اصول حوزه علمیه با اشاره به پیش‌فرض‌های نظام‌سازی فقهی از منظر شهید صدر گفت: این مورد شامل جامع دانستن اسلام و نفی سکولاریسم، رویکرد کلان و اجتماعی در فهم دین و نگاه منظومه‌ای به اسلام و شریعت است،
به جای نگاه منظومه‌ای می‌توانیم بگوییم نگاه شبکه‌ای و نظام‌مند و سیستمی. این پیش‌فرض هم کلامی است و هم روشی. بر این اساس، فقه و احکام آن جزایر جدا از هم نیستند. بلکه باید با هم بسازند و هم‌سنخ باشند.
وی در ادامه به معرفی قسمت‌های مختلف کتاب «اقتصادنا» و بانک اسلامی و غیر ربوی در نظر شهید صدر پرداخت و با طرح «تطور دیدگاه شهید صدر در زمینه فقه حکومتی در پرتو تبدل در اجتهادات سیاسی» ابراز داشت: اگر کسی به ادوار مختلف تاریخی که شهید صدر دست به ارائه نظریات خودش زده توجه نکند احساس می‌کند که گفته‌های ایشان با هم تناقض دارد. سه دوره برای نظریات شهید صدر مطرح است؛ دوره «نظریه شورا» تشکیل حزب‌الدعوه محصول علمی و عملی همین نظریه است. منطقه‌الفراغ در همین دوره مطرح شده است و البته با ولایت مطلقه فقیه ناسازگار است، «نظریه ولایت مطلقه فقیه» تحت تأثیر سید محمدباقر حکیم از نظریه قبلی عدول کرد، «دوره تلفیق نظریه شورا و نظریه ولایت مطلقه فقیه»./ فارس
