اختصاصی شبکه اجتهاد: محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی مشهور به شیخ صدوق (پس از ۳۰۵ق ـ ۳۸۱ق) که مدفون در ری است،‌ بزرگ‌ترین محدّث و فقیه مکتب حدیثی قم به شمار می‌رود و حدود ۳۰۰ اثر علمی منسوب بدوست که بسیاری از آنها مفقود شده است. کتاب من لایحضره الفقیه از کتب اربعه شیعه نیز اثر هموست.

شیخ صدوق در این کتاب، روایات مربوط به امام رضا – علیه السلام – و روایاتی را که از آن حضرت روایت شده، جمع آوری و مجموعه آنها را در ۶۹ باب فقهی، اخلاقی، تاریخی و به خصوص گفتگوها و مناظرات آن حضرت با دیگران تنظیم کرده است.

شیخ صدوق کتاب مذکور را برای هدیه به کتابخانه صاحب بن عباد دیلمی، وزیر وقت و حاکم شیعی آن دوران، و احتمالاً پس از وفات رکن الدوله بویهی، یعنی پس از سال ۳۶۶ ق نگاشته است.

بنا به گفته شیخ صدوق در مقدمه کتاب، صاحب بن عباد دیلمی – وزیر وقت و حاکم شیعی آن دوران – در مدح و ستایش امام رضا – علیه السلام – دو قصیده می سراید و آن را به شیخ صدوق هدیه می دهد و شیخ نیز این کتاب را در پاسخ هدیه وی می‌نگارد.

وی آن دو قصیده را در مقدمۀ کتاب آورده و چند بیت آغازین آن چنین است:

یا سائرا زائرا إلی طوس/ مشهد طهر و أرض تقدیس‏

أبلغ سلامی الرضا و حط علی / أکرم رمس لخیر مرموس‏

و الله و الله حلفه صدرت / من مخلص فی الولاء مغموس‏‏

إنی لو کنت مالکا إربی / کان بطوس الفناء تعریس‏‏

و کنت أمضی العزیم مرتحلا / منتسفا فیه قوه العیس‏‏

لمشهد بالذکاء ملتحف / و بالسناء و الثناء مأنوس‏‏

ای که به زیارت طوس – محلّ پاک و سرزمین قداست – رهسپاری!

سلام مرا به حضرت رضا(ع) برسان و نزد مدفنِ بهترین مدفون فرود آی!

قسم به خداوند؛ قسمی که از انسانی مخلص و غرق در ولای اهل بیت صادر شده است.

که اگر برآوردن آرزوهایم به دست خودم بود، در مقابل خانه (حضرت رضا) در طوس اقامت می‌‏گزیدم.

و چون شتران تیزپا می‌شتافتم به حرمی که آکنده از نور و درخشش است و با نور و علوّ، همدم است.

قبل از عیون الاخبار نیز تک نگاری‌هایی درباره امام رضا(ع) همانند «‌وفاه الرضا‌» اثر ابوالصلت هروی؛ و نیز «‌اخبار علی بن موسی الرضا‌» اثر عبدالعزیز بن یحیی جلودی، نگارش یافته است.

اما این کتاب در میان علمای شیعه منبع روایی مهمی به شمار می‌آید و از مصادر بحارالأنوار است و به عیون الأخبار نیز شهرت دارد.

میرداماد در مدح این کتاب سروده است:

عیون أخبار الرضا صیقـل تجلو / عـن القلب صـداء الـکرب

لم یـبـد للـدهـــر نـظیراً لهـا / لـناظر فی الشرق و الغرب

و کــل فــن فــی أسـالـیبهـا / یـکفیک و تـخلیه السرب

کالشمس من نور الهدی مشرق / بـالسلـم یقضی وطر القلب

عیون اخبار الرضا، جلادهنده‌ای است که زنگار غم را از قلب انسان می‌زداید.

در تمام روزگار و در نگاه هیچ بیننده‌ای کتابی مانند این کتاب نگاشته نشده است.

هر دانشی که بخواهی در آن است و تو را بی‌نیاز می‌کند.

مانند خورشید از نور هدایت می‌درخشد و آرزوی قلب را برآورده می‌سازد.

مهم‌ترین شرح‌ها و تعلیقه‌های عیون أخبار الرضا ع عبارت است از:

لوامع الأنوار اثرسید نعمت الله جزائری (م ۱۱۱۲ ق).

شرح فارسی شیخ محمد علی حزین زاهدی گیلانی (م ۱۱۸۱ ق).

شرح مولا هادی بنابی (م ۱۲۸۱ ق) از شاگردان شیخ مرتضی انصاری.

شرح فارسی سید علی اصغر شوشتری اخلاقی.

حواشی سید حسین مجتهد قزوینی.

تعلیقات سید حسین بن حسن عاملی کرکی.