از سیصد عنوان اثری که به شیخ صدوق نسبت داده شده است، دوازده عنوان به حج مربوط می‌شود. هیچ یک از این آثار به دست ما نرسیده است و اطلاعات اندکی از این کتاب‌ها در اختیار ماست.
شبکه اجتهاد: مقوله حج به عنوان یکی از مهمترین فروع دین اسلام، همواره و از دیرباز مورد توجه علمایی بوده است که دستی در کتابت داشته‌اند. از این میان، عالم برجسته شیعی، شیخ صدوق، که نام اصلی‌اش محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی بوده است و در قرن چهارم هجری و فاصله میان ۳۰۵ تا ۳۸۱ هجری قمری می‌زیسته است، یکی از متقدمین و پر اهمیت‌ترین افراد محسوب می‌شود.
اهمیت شیخ صدوق در زمینه پرداختن به مسئله حج، علاوه بر فضل تقدم ایشان، برآمده از گزارش‌های کوتاهی است که ایشان در جای جای آثارشان از حضور خود در حج و مسیری که برای رسیدن به خانه خدا طی کرده، ارائه داده‌اند. شیخ صدوق در ذی‌حجه سال ۳۵۳ به حج بیت الله الحرام توفیق یافت. پس از انجام مراسم حج، برای زیارت قبر پیامبر و ائمه بقیع رهسپار مدینه شد. وی در بحث مربوط به «زیارت حضرت فاطمه» به زیارت مدینه و قبور آن اشاره کرده است. او در راه بازگشت از حج، در میانه راه مکه به کوفه در شهر فید توقفی کرده و از ابوعلی احمدبن ابی جعفر بیهقی حدیث شنیده است. خودش این حضور را در سال ۳۵۴ گزارش کرده است. در همین سفرِ بازگشت، وارد همدان شد و از مشایخ آن شهر نیز بهره جسته است.
آثار مختص به حج شیخ صدوق
از سیصد عنوان اثری که به شیخ صدوق نسبت داده شده است، دوازده عنوان به حج مربوط می‌شود. هیچ یک از این آثار به دست ما نرسیده است و اطلاعات اندکی از این کتاب‌ها در اختیار ماست.
از جمله این آثار می‌توان به «جامع الحج» اشاره کرد که در کتاب «رجال» شیخ نجاشی در بین آثار شیخ صدوق از آن نامی به میان آمده است. شیخ نجاشی در کتاب خود و در فهرست تالیفات شیخ صدوق از کتاب «جامع علل الحج» هم یاد کرده است. همچنین شیخ صدوق در کتاب «من لایحضره الفقیه» بابی را با عنوان «باب علل الحج» نوشته است و در ابتدای آن باب از کتاب «جامع علل الحج» یاد کرده و گفته است اسناد مباحثی که در باب ذکر شده طرح شده است، در کتاب جامع علل الحج ذکر شده است.
«تفسیر المنزل فی الحج» از دیگر آثار شیخ صدوق است. شیخ نجاشی و شیخ آقا بزرگ تهرانی نام این کتاب را «جامع تفسیر المنزل فی الحج» ذکر کرده‌اند ولی خود شیخ صدوق از این کتاب با نام «تفسیر المنزل فی الحج» یاد کرده است.
«جامع فضل الکعبه و الحرم»، «جامع آداب المسافر للحج»، «جامع فرض الحج و العمره»، «جامع فقه الحج»، «کتاب القربان» و «کتاب مسائل الحج» و کتاب «ادعیه الموقف» که شیخ صدوق در برخی از آثارش و از جمله کتاب «المقنع» از آن با عنوان «دعاء الموقف» یاد کرده است از دیگر آثار شیخ صدوق در باب حج هستند.
«کتاب المدینه و زیاره قیر النبی و الائمه» و همچنین کتاب «جامع نوادر الحج» نیز دو کتاب دیگری هستند که ابن بابویه به صورت اختصاصی درباره حج نوشته بوده و به دست ما نرسیده است. شیخ صدوق در «الهدایه» بابی را به مقوله زیارت قبر نبی (ص) و زیارت قبور ائمه در مدنیه اختصاص داده است و در توضیح احادیثی که ابتدای سفر حج را به مکه و پایان سفر را به مدینه افضل دانستند، گفته است: این احادیث مربوط به کسی است که مختار است به هر یک از این دو شهر آغاز کند. اما آن‌کس که بر سر یکی از این دو راه است و چاره‌ای جز رفتن در آن راه را ندارد، مشمول این حدیث نمیشود. کسی که بر سر راه مدینه است، برایش جایز نیست که زیارت قبر پیامبر(ص) را رها کند؛ چه بسا دیگر نتواند به مدینه برگردد. پس برای او بهتر است که از مدینه آغاز کند. و این معنای حدیثی است که آغاز سفر از مدینه را برتر می‌داند.
کتاب «جامع نوادر الحج» نیز بر پایه یکی از شیوه‌های رایج نگارش کتاب‌های حدیثی در دوران‌های گذشته اختصاص داشته است که «نوادر نویسی» نامیده می‌شده است. این کتاب‌ها به نوادر احادیث در هر موضوع می‌پرداخته‌اند. در آثار شیخ صدوق نیز شش اثر به نوادر اختصاص داشته است و موضوعاتی نظیر نماز، طب، فضائل، وضو و حج را شامل می‌شده است. ایشان همچنین کتابی با نام «نوادر النوادر» نیز داشته‌اند.
شیخ صدوق در کتاب الحج، از مجموعه بزرگ کتاب من لایحضره الفقیه، فصلی را با نام «نوادر الحج» نوشته است و در ذیل پانزده موضوع فرعی ، احادیث نادر را آورده است. وی در پایان این فصل از کتابش با همین نام یاد کرده است.
حج در دیگر آثار شیخ صدوق
علاوه بر این آثار، شیخ صدوق در کتاب ثواب‌الاعمال فصلی را به برشماری ثواب حج و عمره اختصاص داده و آن را باب «ثواب الحج و العمره» نام داده است. در همان کتاب، شیخ صدوق فصل کوچکی را نیز به ثواب دیدار و مصافحه با حاجی اختصاص داده است و در پایان کتاب نیز در بخشی به نام «باب نادر»، حدیثی درباره حج‌های بیست‌گانه امام سجاد (ع) تدوین کرده است. علاوه بر این در کتاب عقاب الاعمال نیز، شیخ صدوق، فصلی را به عقاب کسی اختصاص داده است که حج را ترک کند.
ایشان همچنین در کتاب من لایحضره الفقیه، علاوه بر فصل‌های متفرقه‌ای که در آن به حج پرداخته شده در جلد دوم، کتاب الحج را نوشته و به صورت یک کتاب مفصل فقهی به تبیین مسایل مربوط به آن پرداخته است.
از دیگر آثار شیخ صدوق که در آن به مقوله حج پرداخته شده است، کتاب «علل الشرایع» است. او در این کتاب بحثی را به علت امر به حج و مسائل مربوط به آن اختصاص داده است و در جلد دوم آن نیز، در ابواب و صفحات متعددی موضوع حج را مورد بررسی قرار داده است. در کتاب معانی الاخبار هم، فصل هایی را به بیان معنای حج، حج اکبر و حج اصغر، ایام معلومات و … اختصاص داده شده است. ایبنا
