این رساله علمیه به موضوعاتی می‌پردازد که بسیاری از آن‌ها بدیع بوده و بسیاری دیگر نیز با زاویه جدیدی و متناسب با مباحث روز جامعه تدوین گردیده است. موضوعاتی همچون اقتصاد، دولت، خانواده و تربیت، از موضوعاتی است که در فقه شیعه، کمتر بدان‌ها پرداخته شده است.

به گزارش شبکه اجتهاد، آیت‌الله شیخ فاضل مالکی، از شاگردان شهید آیت‌الله سید محمدباقر صدر و از مبارزان انقلاب اسلامی ایران است. این استاد خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم، متولد عراق بوده و تحصیلات مقدماتی و عالی خود را در نجف‌اشرف به اتمام رسانیده است. وی سپس به دانشگاه سوربن پاریس رفت و موفق به اخذ دکترای حقوق از این دانشگاه گردید.

وی چند سالی است که با انتشار رساله عملیه، به یکی از مراجع تقلید کشورهای عرب زبان بدل شده است. خطیب مشهور حوزه خلیج‌فارس، به تازگی تدوین رساله جدید علمیه خود را به پایان رسانده است. خبرگزاری رضوی با او در رابطه با این رساله و شیوه نگارش مباحث در آن و فعالیت‌های علمی اخیر وی گفتگو کرده است.

در رابطه با رساله جدید خود بگویید. اینکه چه تفاوتی با سایر رساله‌های عملیه دارد و چرا حجم آن، برخلاف رساله‌های یک‌جلدی مرسوم، به ۴ جلد رسیده است؟

مالکی: از مدت‌ها قبل، در فکر تدوین متونی جدید در رابطه با مسائل فقهی روز جامعه بودم. مستحضر هستید که برخی از مباحث فقهی، کمتر بدان‌ها پرداخته شده و کتاب‌های بسیار کمی در مورد آن‌ها نگاشته شده است. به عنوان مثال، در رابطه با مباحث اقتصادی اسلام، حقوق و وظایف دولت اسلامی، حقوق و وظایف اعضای خانواده در قبال یکدیگر، مسائل تربیتی اسلام و امور سیاسی کمتر مطلبی نگاشته شده است. در مقابل، بیشترین تألیفات فقهی در رابطه با بخش عبادات و یا مباحث مرسوم و قدیمی معاملات است. این امر انگیزه‌ای شد تا نسبت به تألیف مجموعه‌ای که به این مباحث جدید فقهی به صورت نظام‌مند بپردازد اقدام کنم. برای این امر ابتدا لازم بود تا تبویب جدیدی در کتب و ابواب فقهی صورت گیرد تا بر اساس آن تبویب، مطالب هر بخش را سامان دهم.

تبویب جدید مباحث فقهی در این مجموعه، به چه صورت است؟

مالکی: مستحضر هستید که ابواب فقهی ۵۱ باب هستند، ابوابی نظیر طهارت، صلاۀ، روزه، حج، زکات، تجارت، قضاء، ارث، حدود، دیات، خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها و… مشکل مهم این تبویب این است که بسیاری از مباحث امروز جامعه در ذیل آن‌ها جای نمی‌گیرد و لذا باید برای هر یک از آن‌ها، باب جدیدی را افتتاح کرد. مثلاً مباحث فقه خانواده، در هیچ‌یک از ابواب فقهی مرسوم نمی‌گنجد. در این کتاب اما سعی کردیم تا تبویب جدیدی از مباحث فقهی ارائه دهیم تا تمام مباحث روز جامعه در ضمن آن جای گیرد. ترتیب مباحث این کتاب بدین صورت است: عبادات، سیاسیات، اقتصاد، فرهنگ و تربیت، خانواده، خوراکی‌ها (خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها).

این کتاب در چند جلد تدوین شده است؟

مالکی: ۱۷ جلد.

برخی کتب فقهی که در آن‌ها عناوین مستحدث کمتری مطرح شده، به لحاظ حجمی، حجیم‌تر از این موسوعه هستند. آیا برخی عناوین را حذف کرده‌اید یا آن‌که مباحث را به اختصار مطرح نموده‌اید؟

مالکی: خیر، در این مجموعه، تنها و تنها مسائل مختلف فقهی در هر باب مطرح شده و به هیچ عنوان به ادله آن پرداخته نشده است. اگر بنا بود به ادله نیز پرداخته شود احتمالاً از ۲۰۰ جلد هم افزون می‌شد. به عنوان مثال، در یک مسئله گفته شده است که خیابان‌ها ملک هیچ‌کس نیست و دولت تنها تولیت آن‌ها را به عهده دارد. اما اینکه دلیل این عدم ملکیت چیست و دولت اسلامی به چه دلیل و برهانی، متولی آن است در این موسوعه مطرح نشده است. عرض کردم که اگر بنا بر طرح ادله بود، مجلدات آن از ۲۰۰ جلد هم افزون می‌گشت.

نسبت رساله عملیه شما با این موسوعه چیست؟ آیا همه مباحث موسوعه در آن به صورت خلاصه مطرح شده است یا آن‌که شیوه دیگری را در نگارش آن در پیش‌گرفته‌اید؟

مالکی: در رساله جدید ما که با عنوان «تبیان الاحکام» منتشر می‌شود، مباحث این موسوعه به صورت خلاصه مطرح می‌شود. وجه آن نیز این است که برخی از مباحث موسوعه، مباحثی تخصصی هستند که به درد عموم مردم نمی‌خورد. بنابراین این مباحث را از رساله حذف کردیم. برخی ابواب هم برای مردم کاربردی نیست. مثلاً مباحث مرتبط با دولت و بحث‌های قضاء را از رساله حذف کردیم، چون بیشتر محل ابتلای دولتمردان و قضات است و برای عموم مردم، کاربردی نیست. از طرفی، مردم نسبت به خواندن کتاب‌های مفصل اقبال چندانی ندارند، لذا حتی‌الامکان سعی کردیم مباحث را به صورت خلاصه ذکر کنیم تا خواندن آن‌ها از حوصله خارج نشود. با این وصف، باز هم هر جلد از رساله، بالغ بر ۵۰۰ تا ۶۰۰ صفحه شده و مجموع صفحات رساله از ۲۰۰۰ صفحه افزون شده است.

تعداد مجلداتی که به هر یک از فصل‌های مختلف فقهی پرداخته است به چه نحو است؟

مالکی: سه جلد اول موسوعه، در رابطه با عبادات است. بعد از آن، ۶ جلد را به مباحث اقتصادی اختصاص داده‌ایم. ۵ جلد نیز در رابطه با مباحث فقهی مرتبط با دولت سخن گفته است. دو جلد به مباحث اخلاقی و تربیتی می‌پردازد و جلد پایانی نیز به فقه خانواده و خوردنی‌ها اختصاص دارد.

در هر یک از این فصول، حتی در ابوابی مانند عبادات که در کتب فقهی مرسوم نیز وجود دارد، مباحث به ترتیب و شیوه جدیدی مطرح شده‌اند. به عنوان مثال، در بحث عبادات، ابتدا از فقه تکلیف آغاز کردیم. می‌دانید که فقها، مباحث مرتبط با تکلیف را عمدتاً در کتاب صوم مطرح می‌کنند، ولی ما این مباحث را در ابتدای کتاب و در ضمن فصلی به نام «التکلیف» ذکر کردیم. بعد از آن، به تقلید، طهارت و احکام اموات پرداختیم. به عنوان مثال، در رابطه با احکام اموات، هر مسئله‌ای که در رابطه با موت است را مطرح کرده‌ایم. مثلاً احکام قبل از موت، مانند وصیت؛ تشریح و کالبدشکافی میت، قضاء نمازها و روزه‌های میت، تأثیر موت بر طلاق و نکاح و هر بحث دیگری که به مرگ مربوط است را در همین بحث آورده‌ایم، در حالی که فقها، این مباحث را در ابواب متعددی مطرح می‌کنند. مثلاً کالبدشکافی را در باب مستحدثات، تأثیر مرگ بر طلاق را در کتاب طلاق، تأثیر مرگ بر نکاح را در کتاب نکاح، قضاء نمازهای میت را در کتاب صلاۀ، قضاء روزه‌های میت را در کتاب صوم و… مطرح می‌کنند. با این تبویب جدید اما خواننده می‌تواند تمام احکام مرتبط با مرگ را به صورت یکجا ملاحظه کند و ارتباط بین آن‌ها را بررسی نماید.

همچنین لازم به ذکر است که با توجه به مطالعه فراوان و جدی‌ای که نسبت به کتب حقوقی دارم، سعی کرده‌ام تا در هر بخش، از مطالب حقوقی کشورهای اسلامی و حتی غیر اسلامی نیز استفاده کنم. همین امر موجب شده تا این موسوعه، علاوه بر فقهی بودن، به عنوان یک متن حقوقی نیز در نظر گرفته شود.

در بخش مباحث اخلاقی، قاعدتاً به مستحبات پرداخته‌اید. درست است؟

مالکی: مباحث اخلاقی که دو جلد از این موسوعه را به خود اختصاص داده است، تنها به مستحبات پرداخته نشده، بلکه سعی شده تا تمام احکام غیر الزامی شریعت که مجموعاً اخلاق اسلامی را تشکیل می‌دهند ذکر شود.

فقه خانواده نیز مبحث جدیدی است که به آن پرداخته‌اید.

مالکی: بله، در جلد مربوط به مسائل فقه خانواده که به نام «فقه الأسره» است، به مباحثی از قبیل حقوق والدین، حقوق زوج، حقوق زوجه، حقوق فرزند و … پرداخته شده است.

آیا در این موسوعه به احکام روابط اجتماعی میان مردم نیز پرداخته شده است؟

مالکی: بله، ما عنوانی به نام «فقه الاجتماع» داریم که در آن باب، هم به مسائل اجتماعی درون خانواده که به نام «فقه الاسره» است و هم به مسائل اجتماعی که بین عموم مردم است پرداخته‌ایم.

 آیا علاوه بر نوآوری در تبویب، به لحاظ فتوایی نیز نوآوری خاصی در مطالب موسوعه و رساله ۴ جلدی صورت گرفته است؟

مالکی: بله، در مباحث مختلف، به نظریات جدیدی رسیدیم که به علت فراوانی، به شمارش درنمی‌آیند. ان‌شاءالله با مطالعه کتاب، تصدیق خواهید کرد که مبانی جدیدی در این موسوعه مطرح شده و البته در عین نو بودن، از اسلوب فقه جواهری نیز برخوردار هستند.

 فکر می‌کنید انتشار این موسوعه و رساله ۴ جلدی در چه زمانی صورت گیرد؟

مالکی: تایپ و نمونه‌خوانی آن مدت‌هاست که انجام شده است، منتها به علت کثرت مجلدات و نقدینگی فراوانی که برای انتشار آن احتیاج است، لازم یک ناشر قوی و با قدرت پخش بالا، نسبت به انتشار آن اقدام کند. برای همین، کتاب را برای انتشار به یکی از ناشران معروف بیروت داده‌ایم. در حال حاضر، ماکت کتاب آماده شده است و امیدوارم ظرف چند روز آینده، کتاب منتشر شود.

آیا پس از انتشار موسوعه، بنا دارید تدوین موسوعه تفصیلی فقهی با ذکر ادله و مناقشات هر دلیل را بر طبق ابواب این موسوعه آغاز کنید؟

مالکی: به هر حال آرزوی من این است که نگارش این موسوعه تفصیلی که فرمودید را نیز به سرانجام برسانم، ولی پیش از آن، باید از چاپ این رساله ۴ جلدی و موسوعه ۱۷ جلدی مطمئن شوم.

از فعالیت‌های علمی جدید دیگر خود بگویید.

مالکی: علاوه بر تدریس روزانه خارج فقه و اصول و پاسخ به استفتائات، در ساعات دیگر به تدوین دیگر دغدغه‌های علمی خود یا بازنگری در کتاب‌های پیشین می‌پردازم. به عنوان مثال، مجموع سخنرانی‌های من در این سال‌ها از روی نوار پیاده شده است. این سخنرانی‌ها در موضوعات مختلف فقهی، اعتقادی، حدیثی، تاریخی و قرآنی است و بیشتر به درد عموم مردم می‌خورد. این موسوعه نیز نزدیک به دویست جلد خواهد شد.

البته به نظر می‌رسد این‌گونه مجموعه‌های مفصل، باید به صورت نرم‌افزار تحت وب منتشر شود تا مخاطبان بیشتری بتوانند از آن استفاده کنند؛ زیرا خرید یک موسوعه دویست‌جلدی در توان زمانی و اقتصادی افراد زیادی نیست.

مالکی: بله، همین‌طور است که می‌فرمایید. البته مناسب است برای کتابخانه‌ها، تعدادی به صورت محدود منتشر شود، ولی برای استفاده عموم مردم، همان‌طور که فرمودید بهتر است به صورت مجازی منتشر گردد.