[box type=”shadow” align=”” class=”” width=””]با آغاز دههی چهارم انقلاب و نام‌گذاری آن به دههی عدالت و پیشرفت، رهبر انقلاب نخستین قدم برای تحقق عدالت و پیشرفت در سطوح مختلف جامعه را حرکت به سوی اصلاح الگوی مصرف معرفی و سال ۱۳۸۸ را با این عنوان نام‌گذاری کردند. اندیشمندان و صاحب‌نظران، هر یک با نگاه ویژه‌ی خود به این موضوع پرداختند و در این بین حجم گسترده‌ای از همایش‌ها با خروجی کتاب‌ها و مقالات مرتبط با این موضوع، از سوی نهادهای مختلف تشکیل گردید. گستردگی کتاب‌ها و مقالات و تنوع موضوعات مطرح شده در این زمینه، بسیار است، لذا در این نوشتار کوتاه فقط به برخی از کتب که با رویکرد دینی_فقهی به این مسئله پرداخته‌اند نگاه می‌کنیم.[/box]
اختصاصی اجتهاد «مجله الکترونیکی فقه و مصرف» (۱۵)
کتاب:
-
بایسته‌های اقتصادی از دیدگاه فقهی و حقوقی[۱]
به قلم دکتر محسن اسماعیلی بر اساس آموزه‌های دینی و حقوقی سامان یافته است. در این کتاب نویسنده به دیدگاه اسلام و ائمه علیهم‌السلام درباره‌ی مصرف صحیح و پرهیز از اسراف و آثار زیان‌آور مصرف‌زدگی در احکام فقهی اشاره دارد و در بیست فصل به ضرورت اصلاح الگوی مصرف در قوانین و احکام پرداخته است. ضرورت اصلاح الگوی مصرف، اصلاح الگوی مصرف در قوانین، هنر و موهبت مدیریت مصرف، آمیختگی اقتصاد با معنویت و اخلاق، درآمد و مقوله‌ای به نام برکت، مصرف و مسؤولیت ناشی از آن، نکوهش خست و فقیرنمایی و حرمت اسراف و معیار آن عناوین برخی فصل‌های این کتاب هستند. نگارنده در بخش نخست پس از بیان چه‌گونگی مصرف در اسلام، به تبیین اقتصاد سالم در پرتو میانه‌روی در مصرف پرداخته و پس از آن، قناعت را به‌عنوان گنجی ناتمام معرفی مینماید و پس از آن به بیان آسیبهای مادی و معنوی اسراف و راه‌های برون‌رفت از آن می‌پردازد. در بخش دوم نیز به جنبههای گوناگون رفاهزدگی و پیآمدهای گوناگون آن پرداخته و سیرهی عملی بزرگان را در پرهیز از آن بیان مینماید.
-
انضباط اقتصادی (دیدگاه اسلام در کسب مال و مصرف آن)[۲]
نویسنده‌ی آن، موضوع شیوه‌ی مصرف اموال در جامعهی اسلامی را مدنظر قرار داده است و شناخت راه‌های کسب درآمد، شیوه‌های هزینه کردن اموال و دقت در حرام و حلال بودن آن را دست‌مایه‌ی نگارش این اثر کرده است. آیت‌الله ابراهیم امینی، مؤلف کتاب، در مقدمه، به بیان دیدگاه‌های عالی اسلام در رابطه با ملک و مال پرداخته و نیز حدود شرعی در کسب مال را بیان کرده است. مطالب کتاب انضباط اقتصادی در پنج سرفصل «کسب‌های حرام»، «اسراف و تبذیر در مصرف اموال شخصی»، «رعایت عدل و مساوات در تقسیم اموال عمومی»، «سیرهی امیرالمؤمنین در تقسیم بیت‌المال»، «سیرهی عالمان راستین در صرف بیت‌المال»، سامان یافته است. نویسنده، موضوع انضباط مالی در اموال عمومی را مطرح و به مسألهی سهم امام در زمان حضور و غیبت اشاراتی کرده است.
-
اصلاح الگوی مصرف[۳]
این کتاب مجموعه‌ای از سیزده مقاله است که به کوشش سید حسین میرمعزی گردآوری شده است. بخش اول این کتاب با عنوان مبانی بینشی و اعتقادی از دو مقاله‌ی مبانی اعتقادی رفتار مصرف در آموزه‌های نبوی به قلم احمدعلی یوسفی و مبانی و مفروضات نظریهی رفتار مصرف‌کننده در اقتصاد اسلامی به قلم سیدرضا حسینی، تشکیل شده است.
بخش دوم این کتاب با نام مفاهیم مرتبط با الگوی مصرف اسلامی از سه مقاله با عناوین مفاهیم دنیا و آخرت از دیدگاه امام علی نوشتهی عبدالأمیر خادمعلی‌زاده، زهد قناعت از دیدگاه امام علی علیهالسلام نوشتهی مجید رضایی و اسراف و تبذیر نوشتهی مجتبی باقری تودشکی، تشکیل شده است.
ارزشهای فرهنگی و اصول کلی، عنوان بخش سوم کتاب است. این بخش نیز شامل دو مقاله با عناوینی چون ریشههای فرهنگی الگوی مصرف با تأکید بر ارزشهای دینی، نوشتهی میثم موسایی و اصول کلی الگوی مصرف در اسلام نوشتهی مجتبی باقری تودشکی است.
در بخش چهارم با نام تخصیص درآمد فرد مسلمان نیز دو مقاله با عنوانهای سیرهی اقتصادی امام علی علیهالسلام در تخصیص درآمد نگارش سیدرضا حسینی و انفاق قرآنی و ابزارهای مالی مناسب نگارش سیدعباس موسویان ارایه شده است.
آخرین بخش این کتاب، الگوی نظری و مطالعات نام دارد که الگوی مصرف کلان در جامعهی اسلامی نوشتهی سیدحسین میرمعزی، اثر سرمایهی مذهبی بر مصرف نوشتهی مرتضی عزتی، تأثیر اعتقاد به منع اسراف در مخارج مصرفی نوشتهی میثم موسایی و تخمین مخارج مذهبی (مخارج در راه خدا) مسلمانان نوشتهی مرتضی عزتی، از جمله مطالب این بخش را تشکیل میدهد.
-
اسلام و الگوی مصرف درآمدی بر کم و کیف مصرف براساس فقه و اخلاق اسلامی[۴]
در این کتاب, چگونگی مصرف و هزینه کردن اموال در سطح خانوادهها و دستگاههای دولتی بر اساس نصوص معتبر دینی و با نگاهی نو و فراگیر و منطبق بر نیازها و واقعیتهای زمانه, تحلیل و بررسی شده است.
عنوانهای بخشهای این کتاب به شرح زیر است: در بخش نخست که به کلیات می‌پردازد، موضوعهایی چون چیستی مصرف, ضرورت تدبیر در امر مصرف, ضرورت نگاه دینی به امر مصرف, مصرف و پدیده اسراف, مصارف فردی و مصارف دولتی بررسی شده است.
در بخش دوم این کتاب، مصداقهای مختلف مصرف فردی اعم از مصارف خوراکی، بهداشتی ، انرژی، مسکن و…، بررسی و ضوابط آنها بیان شده است.
در بخش سوم, معیارهایی که باید در مصارف دولتی به آن توجه کرد, بررسی شده است.
-
اصلاح الگوی مصرف از منظر حقوقی[۵]
این کتاب که سید محمود میر خلیلی آن را گردآوی کرده مشتمل بر پنج مقاله علمی است که موضوع های فقهی، حقوقی و پیشگیرانه را مورد بحث و بررسی قرار داده اند.مقاله نخست به بررسی مبانی فقهی اصلاح الگوی مصرف می پردازد. از نگاه این نوشتار یکی از بارزترین مصداق های تخلف در الگوی مصرف، اسراف و تبذیر است؛در این مقاله می توان به شناخت الگوهای دینی در اصلاح الگوی مصرف، اهمیت و آثار رعایت الگوی مصرف، شناخت موارد تخلف از الگوی مصرف و … اشاره کرد. مقاله دوم با عنوان جایگاه حقوق مصرف کننده در این راستا پرداخته است. نامناسب بودن مصرف در زمینه های مختلف به ویژه در مصرف کالاهای تجدید ناپذیر و انرژی و … پرداخته است.مقاله سوم به موضوع زندان و اصلاح الگوی مصرف می پردازد. زندان از منظر اصلاح الکوی مصرف مورد پژوهش و واکاوی قرار گرفته است.مقاله چهارم به پیشگیری از جرم از رهگذر اصلاح الگوی مصرف با ارائه شواهدی از متون اسلامی است.در نهایت مقاله پنجم موضوع حدود آزادی اشخاص در تصرف های مالی را مورد بحث و بررسی قرار می دهد.می توان گفت، موضوع این مقاله در واقع اصلاح الگوی مصرف و ارتباط ان با تحدید قاعده سلطنت است.
-
اصلاح الگوی مصرف از منظر اقتصادی[۶]
مجموعه ای از مقالات پژوهشی با موضوع اصلاح الگوی مصرف از منظر اقتصادی در اسلام که به کوشش ناصر جهانیان تنظیم گشته است. این اثر، با هدف دستیابی به درکی جامع، صحیح و راه گشا از مصرف، الگوی مصرف و اصلاح آن با توجّه خاص به مکتب اقتصادی اسلام تدوین شده است. این مجموعه در ساختاری علمی و در سه بخش سامان یافته است، در بخش نخست، مقالاتی با موضوع مبانی ارزشی و وضعیت مطلوب الگوی مصرف اسلامی درج شده است. بخش دوم، مشتمل بر مقالاتی است که به آسیب شناسی الگوهای مصرف از منظر اقتصاد اسلامی و جامعه شناسی اقتصادی می پردازند و در بخش سوم، مقاله هایی با گرایش ارائه راهکارهای اقتصاد اسلامی برای اصلاح الگوهای مصرف کنونی جوامع گردآوری شده اند
از مجموعه نه مقاله مندرج در کتاب، سه مقاله به مبانی ارزشی و وضعیت مطلوب الگوی مصرف اسلامی، چهار مقاله به آسیب شناسی الگوهای مصرف و دو مقاله نیز به موضوع راهکارهای اقتصادی اسلامی برای اصلاح الگوی مصرف اختصاص دارند.
-
مدل اسلامی اخلاق مصرف[۷]
اخلاق مصرف شاخه‌ای از اخلاق کاربردی و زیرمجموعه اخلاق اقتصادی است که با استفاده از ره‌آوردهای اخلاقی، اقتصادی، فقهی و … مورد بررسی قرار گرفته است. اخلاق مصرف را می‌توان با رویکردهای سازمانی، اجتماعی، حرفه‌ای و مصرف فرد و خانوار بررسی کرد.
این کتاب به مصرف فرد و خانوار ناظر است که در اصطلاح اقتصاد خرد نیز همین معنا مقصود است. در این کتاب تلاش شده است، ضمن بررسی و استخراج مبانی، اهداف و انگیزه‌ها، معیارها و اصول و قواعد اخلاقی مصرف، مدلی تئوریک برآمده از آموزه‌های اسلامی برای اخلاق مصرف ارائه شود تا گامی به منظور اصلاح الگوی مصرف و تحقق مدل اسلامی ایرانی برای پیشرفت و توسعه همه جانبه جامعه اسلامی باشد.
این کتاب که در شش فصل به نگارش درآمده است عناوین آن شامل «مبانی و پیش‌فرض‌های نظری اخلاق مصرف»، «اهداف و انگیزه‌ها»، «ملاک رفتارهای مصرفی(میانه‌روی)، «اصول ایجابی اخلاق مصرف»، «اصول سلبی اخلاق مصرف» و «مدل اخلاق مصرفی اسلامی، آثار و نتیجه‌های آن» است.
این کتاب به قلم محمد جداری عالی و توسط پژوهشکده فرهگ و اندیشه اسلامی چاپ شده است.
-
الحیاه[۸]
«الحیاه» مجموعه ای علمی، پژوهشی و تخصصی است که در آن، تعالیم اسلام، بر پایه قرآن کریم و حدیث شریف، توسط علی و محمد و محمدرضا حکیمی تدوین و عنوان گذاری و فصل بندی شده است. این کتاب که راه یک زندگی آزاد و پیشرو را، هم برای فرد و هم برای جامعه، نشان میدهد، توسط احمد آرام ترجمه شده است.
«الحیاه» مجموعه ایست دایره المعارف گونه، منعکس کننده یک نظام فکری- عملی به دست آمده از متن اسلام، شامل پاسخ به بسیاری از مسائل زندگی متحول انسانی، بر پایه پی ریزی حاکمیتی درست. بنابراین این کتاب تنها مجموعه‌ای از آیات و احادیث نیست، بلکه تنظیم جهان شناسی و ایدئولوژی اسلامی است با التزام دقیق به اینکه این جهان شناسی و ایدئولوژی به دست آمده از قرآن و حدیث و از فهم مجموعی و موضوعی آنها باشد. از این رو «الحیاه» عرضه کننده یک نظام مکتبی و یک جریان پیوسته است نه فصل‌هایی پراکنده، بلکه بابها و فصل‌های آن یکسر، یک پیکره واحد شناختی و فکری و عملی را ارائه می‌کند و یک جهان نگری فراگیر را در پیش دیده‌ها می‌نهد.
این کتاب در دو جلد اول خود به معارف اسلامی بطور کلی پرداخته است. جلد سوم تا ششم خاص مبحث اقتصادی اسلام است. غالب شهرت کتاب مربوط به جلدهای ۳ تا ۶ است. در این کتب، نویسندگان از منظر آیات و روایات با نگرشی امروزی و ناظر به نیازهای اجتماعی به اقتصاد اسلامی و عدالت اقتصادی و اجتماعی پرداخته اند.
این مجلدات شامل ابوابی نظیر:
۱- مدخلی بر تحقیق در اقتصاد اسلامی (خطوط کلی)؛
در این باب به مسائلی چون:
مال در تصور اسلامی، کار در تصور اسلامی، اسلام و نظام تکاثری اترافی، محدودیت مالکیت در تشریع اسلامی، مقابله اسلام با زراندوزی، محدودیت مصرف در تشریع اسلامی، مبارزه با اسراف و تبذیر، اسلام و مبارزه با فقر، دارایی، مواسات، قسط اسلامی، کشاورزی، دام پروری، صنعت و اختراع، بازرگانی، احتکار، ربا و غیره پرداخته شده است.
۲- مدخلی بر تحقیق در اقتصاد اسلامی (اصول کلی)؛
این باب نیز مشتمل بر مطالبی در باره اشکال مختلف مالکیت، امکانات و اموال عمومی، احتکار، انفاق، تعاون اجتماعی، سطح زندگی برای توده‌ها و غیره می‌باشد.
این کتاب تا کنون در ۱۲ مجلد توسط انتشارات دلیل ما به چاپ رسیده و علاوه بر موضوعات فوق، به دیگر موضوعات مورد نیاز بشر نیز پرداخته است.
-
معیارهای اقتصادی در تعالیم رضوی[۹]
استاد محمد حکیمی این بار به بررسی مسائل اقتصادی اسلام پرداخته و بار دیگر، جامعیت این مکتب را در عرصه اقتصاد به همگان یادآوری کرده است.
آموزه های رضوی، گنجینه ارزش مندی است که جنبه های گوناگون حیات بشری را در آن می توان یافت. اثر حاضر، «معیارهای اقتصادی» را برای کاوش و پژوهش در آن منبع عظیم برگزیده است.
مالکیت، حدود و شرایط آن، پدیده فقر، علل و عوامل آن، مبارزه با فقر، کار و عمل، تعاون و مددکاری اجتماعی، اخوت اسلامی و خاستگاه اقتصادی آن، مسئولیت دولت، پدیده سرمایه داری، کرامت انسان و حقوق او، موضوعاتی است که این کتاب بدان ها پرداخته است. اثر حاضر، برگرفته از کتاب «الحیاه» جلدهای سوم تا ششم است و در واقع، شرح و تفسیری است بر پاره ای از مسائل اقتصادیِ مطرح شده در آن.
-
منهای فقر[۱۰]
کتاب «منهای فقر» برگرفته هایی از مجموعه آثار علامه محمدرضا حکیمی، به همت مرتضی کیا، در ۱۲ فصل و با عناوین اسلام و جامعه منهای فقر، اسلام و جامعه منهای تکثر و اسراف، اسلام و هشدار در آخرالزمان، اسلام و حدود مال مشروع، اسلام و تعالیم دین از زبان بزرگان در باب اموال، جنگ فقر و غنا، زکات باطنی، امکانات محرومین، ارتفاعات نهج البلاغه، کاربزرگ و انفاق و ادای حق مال و ثروت از سوی انتشارات علمی و فرهنگی الحیاه منتشر شده است.
کتاب حاضر، مجموعه ای از کتب تالیف شده از علامه حکیمی در خصوص موضوعات اقتصادی در اسلام و نحوه مواجهه پیشوایان دینی با موضوع فقر است. بر این اساس، عنوان هر فصل از این کتاب، نام یکی از کتب تالیف شده توسط علامه حکیمی است که در هر فصل، خلاصه ای از موضوع مورد بحث ذکر شده است.
-
الگوی مصرف در چشم انداز مطالعات اسلامی[۱۱]
این کتاب حاوی گزارش هفت نشست علمی با عناوین «قرآن و اصلاح الگوی مصرف»، «فقه و اصلاح الگوی مصرف»، «اخلاق، تربیت اسلامی و اصلاح الگوی مصرف»، «اقتصاد اسلامی و اصلاح الگوی مصرف»، «فرهنگ و اصلاح الگوی مصرف»، «مهندسی فرهنگی و اصلاح الگوی مصرف» و «بهرهگیری از آی تی در تبلیغ دینی و اصلاح الگوی مصرف» است که در پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی برگزار گردیده است.
برخی از عناوینی که ذیل بخشهای «فقه و الگوی مصرف» و «فقه و مبانی کلان مصرف» به آن پرداخته شده، عبارتند از:
ادله فقهی مرتبط با الگوی مصرف، ادله فقهی حوزه فردی مصرف، ادله فقهی حوزه اجتماعی مصرف، مبانی کلان مصرف در ارتباط با فقه.
-
اصلاح الگوی مصرف از نگاه اسلام[۱۲]
در فرهنگ اسلامی بهینه مصرف کردن از جایگاه والایی برخوردار است؛ و در زمره احکام ضروری دین به شمار می رود. این کتاب ضمن بررسی جایگاه مصرف از منظر دین اسلام، عمده ترین شاخصه های مصرف صحیح را بر شمرده است. در این میان با توضیح مفاهیم اسراف و تبذیر، به مضرات زیاده روی در مصرف اشاره می شود، که در قرآن و سره معصومان(ع) نیز گناهی بزرگ تلقی شده است. در ادامه زمینه های شکل گیری مصرف صحیح در نگاه دینی ذیل عناوینی چون: ایمان به معاد، امانتداری، مسؤولیت پذیری و نظم مداری تشریح می شود. دیگر موضوعات کتاب مربوط به الگوهای مصرف صحیح در ابعاد مختلف(تغذیه، پوشاک، مسکن، انرژی) است. که ضمن آن تأثیرات مثبت اصلاح مصرف در زندگی بیان می گردد.
این کتاب حاصل تلاش جواد ایروانی، علی جلالیان، داود حیدری، رضا وطن‌دوست، سید جعفر علوی و محمد امامی بوده و توسط دانشگاه علوم اسلامی رضوی منتشر شده است.
-
اصطلاح‌نامه اصلاح الگوی مصرف[۱۳]
این اثر مشتمل بر واژگان کلیدی مربوط به موضوع «اصلاح الگوی مصرف» بوده و که از بررسی بیش از ۱۵ عنوان کتاب و بیش از چهارصد مقاله بدست آمده است. در این مجموعه ۱۱۹۲ عنوان و اصطلاح، گردآوری، ساماندهی و بر اساس روابط مفهومی نظام‌یافته ارایه گردیده است. در مقدمه اثر، مطالبی درباره چیستی «اصطلاح‌نامه اصلاح الگوی مصرف» بیان شده و پس از تبیین فعالیت‌های مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی (در این حوزه)، در خصوص این اثر نیز توضیحاتی ارایه گردیده است. و در نهایت مطالب اصلی در چهار سطح نمایش الفبایی، نظام‌یافته، ترسیمی و چرخشی ایراد گردیده است.
مقالات:
-
مفهوم یابی اصلاح الگوی مصرف در احکام فقهی با تاکید بر مفهوم اسراف و تبذیر[۱۴]
این مقاله به قلم محمد مهدی منتظری با رویکردی فقه به موضوع اصلاح الگوی مصرف می‌پردازد. در این مقاله آمده بدیهی است که جامعه انسانی نیازمند مدیریت صحیح فردی و اجتماعی در مسئله استفاده از منابع می‌باشد. مصارف باید با هدف جلوگیری از هدر رفتن اموال فردی و اجتماعی کنترل گردد. بنابراین لازم است اهرم‌های این نظارت در بستر مباحث اسلامی به دقت بررسی گردند. دو گناه اسراف و تبذیر عناوینی هستند که تاکنون مورد بحث و نظر فقها و علمای اخلاق بوده‌اند. هدف نهایی در این مقاله این است که بایدها و نبایدهای مربوط به مصرف و چگونگی آن را با عنایت به دو مفهوم اسراف و تبذیر در فقه امامیه واکاوی نموده و به معرفی مفهوم اسراف در احکام فقهی بپردازد.
-
الگوی مصرف از دیدگاه قرآن و حدیث[۱۵]
آیت الله محمد محمدی ری شهری در این مقاله معتقد است الگوی مصرف اگر چه عنوانی نا‌آشنا در میان احادیث اسلامی است، اما با از نظر گذراندن احادیثی که بر نفی اسراف، تبذیر، انفاق و… اشاره دارند، می‌توان دیدگاه اسلام را در این باره از آنها استنباط کرد.
در این نوشتار ابتده مبانی اصلاح الگوی مصرف بیان شده و پس از طرح بایدها و نبایدهای استفاده از امکانات شخصی و ملی و ارائه راهکارهای اصلاح الگوی مصرف از امکانات ملی، به سیره پیشوایان دینی در مصرف اشاره شده و نمونه‌هایی از چگونگی رفتار ایشان ارائه گزدیده است.
-
بررسی مقایسه‌ای مفهوم شان در الگوی مصرف فرد مسلمان و نظریه مصرف تظاهرانه[۱۶]
یکی از مسائلی که در فقه جایگاه مهم و البته مبهم دارد مسئله شان است. این موضوعی است که احمد شعبانی و علی اکبر کریمی در این مقاله به آن پرداخته‌اند. این مسئله به دلایلی از جمله قرابت مفهومی بسیار با عرف و چندان مورد مورد بررسی قرار نگرفته است. مسئله شان با توجه به کاربرد گسترده‌ای که در مسائل فقهی به ویژه خمس، نفقه، زکات، حج و دیون دارد می‌تواند یکی از مهمترین و تعیین کننده ترین عوامل در استخراج الگوی مصرف و هزینه کرد انسان مسلمان باشد. همچنین نظریه مصرف تظاهری که نخستین بار توسط جان را مطرح و توسط وبلن نظریه پردازی شد با مفهوم شأن که روی دیگر آن موقعیت اجتماعی و اعتبار فرد می باشد، ارتباط تنگاتنگ دارد. از اینرو مقاله درصددگویی به این سؤال است که چه ارتباطی بین این دو نظریه که یکی در ادبیات فقهی اقتصاد اسلامی و دیگری در نظریات اقتصاد متعارف مطرح است تا با بررسی نقاط قوت و ضعف هر یک به الگوی روشن تر و کارآمدتری از مصرف اسلامی نائل شویم.
-
مبانی مصرف جامعه اسلامی و راهکارهای اصلاح آن[۱۷]
در نگرش اسلامی، ارتباطی وثیق میان مبانی نظری و عملی مصرف در جامعه اسلامی، وجود دارد. مبانی نظری مصرف، رویکرد کلی اسلام به مصرف را معین می‌کند. این جهت‌گیری، موجب شکل‌گیری مبانی عملی مصرف به عنوان اصول عملی حاکم بر مصرف در جامعه اسلامی می‌شود. در این نوشتار محمد جمال خلیلیان با استفاده از روش تحلیلی، مبانی نظری و عملی مصرف در جامعه اسلامی بررسی کرده و با تطبیق بحث بر وضعیت مصرف در ایران راهکارهای عملیاتی برای حرکت در جهت تأمین مبانی عملی مصرف در جامعه اسلامی ارائه میدهد. فرضیه اصلی تحقیق آن است که تحقق مبانی عملی مصرف در ایران نیازمند استفاده از مجموعه‌ای از راهکارهای فرهنگی و اقتصادی است. مقاله حاضر، پس از بیان مبانی نظری و عملی بحث، ارتقای آموزش عمومی و جهت دهی رسانه‌ها، معرفی اسوه‌های برتر، اصلاح نظام قیمت‌ها وداشتن الگو و برنامه مناسب را به عنوان چهار راهکار مهم برای اصلاح الگوی مصرف جامعه مطرح کرده است.
-
الگوی مصرف بر مبنای ارزش های اسلامی[۱۸]
نویسنده معتقد است چنانکه الگوی مصرف بخواهد بر مبنای ارزش های اسلامی بنا شود ابتدا باید اصول و فروض به دست آمده از ارزش ها شناخته شود. اسلام سفارش های فراوانی درباره رعایت ارزش های اخلاقی، تهذیب نفس، عدم اکتفا بر عقلانیت صرف اقتصادی، ساده زیستی، رعایت شان و آبرو، توجه به نیازمندان و پرهیز از چشم و هم چشمی دارد. بنابراین دورنمای الگوی مصرف چنین آیینی با محوریت انسانی با حداقل ایمان به ارزش ها، متفاوت از الگویی است که تاکید بر عقلانیت صرف اقتصادی و روحیه چشم و هم چشمی دارد. همچنین برداشت های متفاوت از ارزش ها نیز، الگوهای متفاوتی به جامعه معرفی می کند که نزدیک کردن برداشت ها به یکدیگر نیز تحقیق بیشتری را می طلبد.
مجتبی باقری تودشکی در مقاله حاضر در صدد بازشناسی و نظام مند نشان دادن احکام و ارزش های اسلامی درباره الگوی مصرف و همچنین نتیجه های اجمالی آنها بر مصرف خرد و کلان است، برای نظام مند نشان دادن آنها روش شهید صدر (رحمه اله) در کتاب اقتصاد ما دنبال شده.
-
اصلاح الگوی مصرف در فرهنگ اسلامی[۱۹]
در این مقاله که پیرامون اصلاح الگوی مصرف در فرهنگ اسلامی است، مفهوم الگوی مصرف یعنی داشتن معیار جهت درست مصرف کردن مورد بررسی قرار می‌گیرد. مصرف درست جهت جلوگیری از بسیاری از کمبود ها و اسراف‌ها می‌شود، به طوری که چه بسیار مسائل سخت اقتصادی که با مصرف صحیح قابل حل می‌باشد. در این مقاله با استفاده از آیات و روایات و کتاب‌های موجود به بحث و بررسی موضوع مصرف پرداخته شده است. ضرورت این موضوع از آن جهت است که در جامعه امروز پدیده ناهمگون مصرف زدگی دامن گیر افراد جامعه شده است. به نحوی که مردم برای مصرف کردن به دنبال الگوپذیری هستند پس چه الگویی بهتر از دین مبین اسلام تا راه سعادت دنیا و آخرت برای اجتماع فراهم گردد. موانع این تحقیق از جمله کم بودن منابع پیرامون اقتصاد اسلامی و مسائلی از این دست می‌باشد. در این مقاله روح الله مظاهری این موارد را بررسی کرده است، قواعد مصرف در فرهنگ دینی چیست؟ معیارهای تشخیص اسراف و تبذیر را نام ببرید؛ و … عناوین جزئی مطرح شده از جمله رعایت اعتدال در مصرف یعنی چه؟ اسراف و تبذیر به چه معناست؟ مصرف کالا به چه معنایی است؟ آیا مصرف کالای زیان بار برای بدن اسراف است؟.
-
تبیین مبانی، اصول و روش های اصلاح الگوی مصرف با تاکید بر متون اسلامی[۲۰]
با توجه به روند افزایش سریع جمعیت در دهه های اخیر و در نتیجه تمایل بیشتر به بهره برداری از منابع و نیز مصرف بیشتر، تدوین الگوی مصرف متناسب با وضع جامعه و افراد آن، امری ضروری به نظر می رسد. در دین اسلام برخلاف برخی نظریات غربی، مصرف به خودی خود اصالت نداشته و بلکه در جهتی قرار گیرد که انسان را به سوی اهداف غایی خلقتش سوق دهد. با توجه به نگاه همه جانبه ای که اسلام به مساله مصرف دارد، می توان بر اساس متون اسلامی، دستورالعمل جامعی برای اصلاح الگوی مصرف تدوین نمود.
در این مقاله تلاش شده تا با درنظر گرفتن جامعه دینی، به عنوان جامعه هدف، و با تحلیل اسنادی قرآن کریم و روایات معصومان (ع)، مجموعه ای از مبانی، اصول و روش های اصلاح الگوی مصرف استخراج شود که در نهایت محسن فرمهینی فراهانی در این نوشتار پنج مبنا، یازده اصل و بیست روش در رابطه با اصلاح الگوی مصرف را ذکر می کند.
-
مصرف و مصرف گرایی از منظر اسلام و جامعه شناسی اقتصادی[۲۱]
این مقاله با روش اسنادی، تحلیل محتوا و توصیفی و رویکرد جامعه شناختی بعد از تبیین آثار مصرف گرایی در جامعه، مصرف گرایی را از دید آموزه های اسلامی بررسی می کند و در نهایت سید اکبر سیدی نیا به این نتیجه می رسد که مصرف به خودی خود پدیده ای مذموم نیست و اسلام نیز مسلمانان را برای تامین نیازهای زندگی تشویق می کند اما مصرف گرایی و هدف قرار دادن مصرف آثار منفی داشته، همسو با مفاهیمی چون اسراف، تبذیر و اتراف بوده و از دید اسلام مذموم شمرده شده است.
-
مبانى نظرى و راهبردى الگوى صحیح مصرف در قرآن کریم و روایات[۲۲]
این مقاله در دو بخش “مبانى نظرى ” و “مبانى راهبردى ” توسط محمد جمال خلیلیان سامان دهى شده است; تا هم آگاهى و شناختِ لازم براى تشخیص الگوى صحیح مصرف از منظر آیات و روایات به دست آید و هم در مرحله عمل و صحنه اجرایى، ویژگى هاى الگوى مناسب مصرف براى افراد جامعه روشن شود و شیوه هاى صحیح تخصیص درآمدها و مصرف کالاها و خدمات تعیین گردند.
-
تعمیم مفهوم اسراف از حوزه اخلاق به فقه؛ گامی در جهت فرهنگ سازی اصلاح الگوی مصرف[۲۳]
این مقاله توسط سید علی سلیلی و سیم مهدی احمدی در همایش ملی تبیین علمی اصلاح الگوی مصرف به شکل شفاهی ارائه شده و متن آن در اینترنت موجود است. نویسندگان با بررسی اجمالی برخی از منهیات و نبایدهای دینی و عرفی، به این نتیجه رسیده اند که بسیاری از آنها، قدرت نهادینه ساختن این منهیات را ندارند، که از جمله آنها می‌توان از اسراف نام برد. به نظر می‌رسد آن چه که موجب شده تا اسراف به عنوان یک رذیله اخلاقی از جامعه اسلامی رخت بر نبسته و پرهیز از آن نهادینه نشود، این است که به آن، تنها از زوایای اخلاقی نگریسته شده است، و به همین دلیل دارای ضمانت اجرایی نمی‌باشد. برای نهادینه شدن این مفهوم ادعا شده که باید آن را از مقوله اخلاق به مقوله فقه گسترش داد، تا شاهد اجرای آن در جامعه باشیم. لذا با استفاده از علوم عقلی و نقلی سعی شده است به این مهم پرداخته شود.
ابتدا از باب موضوع شناسی، مدلول اسراف از امور حسی یا اموال به اعم آن از جمله، عبادات و سایر تکالیف تسرّی داده شده و سپس به علت عدم وجود فتوایی در این موضوع، با تأسیس قاعده «لا سرف و لا اسراف فی الاسلام و لایختصّ الاسراف فی المحسوسات بل فی کل شیء» یا «الاسراف یجری فی کل امور» و بیان تعارض آن با ادله اولیه و سایر قواعد فقهی و پاسخ به اشکالات موجود، ثابت گردیده است که در صورتی که اسراف وارد حوزه فقه شده و مبانی فقهی به خود بگیرد، و مراجع عظام در مقام افتا و حاکم شرع در مقام صدور حکم حکومتی آن را لحاظ نمایند، به طور قطع و یقین مشاهده خواهد شد پرهیز از اسراف و تبذیر در جامعه نهادینه شده، و گام بلندی در زمینه اجتناب از این منهی عنه قرآنی و روایی، برداشته می شود.
پی‌نوشت:
[۱]. اسماعیلی، محسن، بایسته‌های اقتصادی از دیدگاه فقهی و حقوقی، شهر تهران، ۱۳۹۲
[۲]. امینی، ابراهیم، انضباط اقتصادی (دیدگاه اسلام در کسب مال و مصرف آن)، بوستان کتاب، ۱۳۹۳
[۳]. میر معزی، حسین، اصلاح الگوی مصرف، پژوهشکده فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۸۸
[۴]. کلانتری، علی اکبر، اسلام و الگوی مصرف درآمدی بر کم و کیف مصرف براساس فقه و اخلاق اسلامی، بوستان کتاب، ۱۳۸۸
[۵]. میر خلیلی، سید محمود، اصلاح الگوی مصرف از منظر حقوقی، پژوهشکده فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۹۲
[۶]. جهانیان، ناصر، اصلاح الگوی مصرف از منظر اقتصادی، پژوهشکده فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۹۱
[۷]. جداری عالی، محمد، مدل اسلامی اخلاق مصرف، پژوهشکده فرهنگ و اندیشه لسلامی، ۱۳۹۴
[۸]. حکیمی، علی، حکیمی، محمد، حکیمی، محمد رضا، الحیاه، جلدهای ۱ تا ۱۲، دلیل ما، ۱۳۹۴
[۹]. حکیمی، محمد، معیارهای اقتصادی در تعالیم رضوی، بوستان کتاب، ۱۳۷۶
[۱۰]. کیا، مرتضی، منهای فقر، علمی-فرهنگی الحیاه، ۱۳۹۲
[۱۱]. جمعی‌ازاساتیدحوزه‌ودانشگاه، الگوی مصرف در چشم‌انداز مطالعات اسلامی، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۹
[۱۲]. ایروانی، جواد، جلالیان، علی، حیدری، داود، وطن‌دوست، رضا، علوی، سیدجعفر، امامی، محمد، اصلاح الگوی مصرف از نگاه اسلام، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، ۱۳۸۹
[۱۳]. جمعی از مؤلفان، اصطلاح‌نامه اصلاح الگوی مصرف، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۹
[۱۴]. منتظری، محمد مهدی، مفهوم یابی اصلاح الگوی مصرف در احکام فقهی با تاکید بر مفهوم اسراف و تبذیر، مجله دادرسی، مهر و آبان ۱۳۸۸، شماره ۷۶
[۱۵]. محمدی ری شهری، محمد، الگوی مصرف از نگاه قرآن و حدیث، مجله علوم حدیث، تابستان ۱۳۸۸، شماره ۵۲
[۱۶]. شعبانی، احمد، کریمی، علی اکبر، بررسی مقایسه‌ای مفهوم شان در الگوی مصرف فرد مسلمان و نظریه مصرف متظاهرانه، مجله مطالعات اقتصاد اسلامی، سال هفتم، شماره دوم، ۱۳۹۴
[۱۷]. خلیلیان اشکذری، محمد جمال، الگوی مصرف بر مبنای ارزشهای اسلامی، مجله معرفت اقتصاد اسلامی، شماره دوم، بهار و تابستان ۱۳۸۸
[۱۸]. باقری تودشکی، مجتبی، الگوی مصرف بر مبنای ارزشهای اسلامی، نشریه اقتصاد اسلامی، شماره ۳۴، تابستان ۱۳۸۹
[۱۹]. مظاهری، روح الله، اصلاح الگوی مصرف در فرهنگ اسلامی، سایت راسخون، ۱۳۹۱
[۲۰]. فرمیهنی فراهانی، محسن، تبیین مبانی، اصول و روش‌های اصلاح الگوی مصرف با تاکید بر متون اسلمی، نشریه تربیت اسلامی، شماره دهم، بهار و تابستان ۱۳۸۹
[۲۱]. سیدی نیا، علی اکبر، مصرف و مصرف گرایی از منظر اسلام و جامعه شناسی اقتصادی، مجله اقتصاد اسلامی، شماره ۳۴، تابستان ۱۳۸۸
[۲۲]. خلیلیان اشکذری، محمد جمال، مبانی نظری و راهبردی الگوی صحیح مصرف در قرآن کریم و روایات، نشریه معرفت، شماره ۶۶، ۱۳۸۲
[۲۳]. احمدی، سید مهدی، سلیلی، سید علی، همایش ملی تبیین علمی اصلاح الگوی مصرف، ۱۳۸۸
