اختصاصی شبکه اجتهاد: مرکز الگوی پیشرفت اسلامی ایرانی، در سال ۱۳۹۰، با دستور رهبری آغاز به فعالیت نمود. این مرکز که باهدف پی‌ریزی الگوی پیشرفت اسلامی ایرانی و گامی آغازین برای طرح‌ریزی تمدن اسلامی، تأسیس‌شده است، دارای گروه‌های علمی و اندیشکده‌های مختلفی است. یکی از اندیشکده‌های وابسته به این مرکز، فقه و حقوق است که حجت‌الاسلام سید علیرضا حسینی، دبیری آن را به عهده دارد. از او در مورد تلاش‌های این مرکز برای پی‌ریزی فقه تمدنی پرسیدیم. او تمرکز مرکز را بر تولید محتوا بدون تأکید بر انتشار آن‌ها دانست.

اجتهاد: تمدن چیست و چه بایسته‌هایی دارد؟

حسینی: ازنظر معنا، ممکن است کلمه تمدن با کلمه توسعه و پیشرفت، یا کلمه رشد ترادف مفهومی داشته باشد ولی در علوم مختلف مثل علم جامعه‌شناسی و علوم سیاسی، میان این مفاهیم تفاوت گذاشته می‌شود. ما نیز همان‌طور که رهبر معظم گفتند، روی پیشرفت تحقیق می‌کنیم نه توسعه. در اینجا می‌خواهم مجدداً، روی این مطلب تأکید کنم که ما بین مفهوم رشد که اصطلاح لاتین آن Growth هست با مفهوم Development که همان توسعه هست و مفهوم پیشرفت، فرق می‌گذاریم و نظر مقام رهبری بررسی و تحقیق در مورد پیشرفت است. در مبحث پیشرفت، ما به دنبال این هستیم که همه مؤلفه‌های مؤثر در پیشرفت را مشخص کنیم. البته به انضمام مسائل دینی که در جوامع دیگر این مسئله دیده نمی‌شود.

اما درباره تمدن یا مدنیت یا به قول غربی‌ها Civilization، من نظر خودم را با تلفیقی از تحقیقات و تفکرات اندیشکده فقه و حقوق، بیان می‌کنم. تمدن یا مدنیت، نوعی نظم اجتماعی، برگرفته از قانون و بر اساس عدالت اجتماعی است که به همراه مسائل دینی و اخلاقی، برقرار می‌شود.

همان‌طور که مستحضر هستید، کلمه تمدن در مقابل جریان بربریت و بدویت ایجاد شد. هرگاه جامعه‌ای به سمت نوعی نظم اجتماعی پیش برود که در دل آن عدالت اجتماعی و معنویت دینی هم وجود داشته باشد، از حالت بربریت و بدویت خارج‌شده و به سمت مدنیت و تمدن رفته است.

اجتهاد: نقش فقه در دوران پیشرفت علمی و صنعتی مسلمانان چه مقدار بوده است؟ آیا پیشرفت‌های مسلمانان در این دوران، مرهون تحوّل خاصی در علم فقه بوده است؟

حسینی: نه‌تنها در دین اسلام، بلکه در تمام اقوام و ملل و آیین‌ها و ادیان، سیر کلی زمان و مکان در پیشرفت تمدن و به قول بعضی‌ها تمدن متجدد نقش داشته و مؤثر است. این‌یک طرف قضیه است.

طرف دیگر قضیه وقتی است که ما بخواهیم جریان را درون مذهبی یا درون دینی کنیم. در این صورت، فقه می‌تواند در ایجاد تمدن مؤثر باشد. با توجه به این‌ دو مؤلفه و عنصر زمان و مکان، قطعاً جریان فقه در پیشرفت و تمدن مردم و تمدن اسلام مؤثر بوده است.

اگر بخواهم به‌طور مشخص مثالی بزنم، زمانی بود که در دادگاه‌های اسلامی، اصلاً نمی‌توانستیم قاضی بودن یک زن را مطرح کنیم ولی شما می‌بینید که به‌مرورزمان، حضور زنان در مسائل و علوم مختلف ازجمله حقوق، افزایش یافت به حدی که امروزه زنان در مقاطع مختلف دستگاه قضا مثل دادیاری مشغول به کارشده‌اند. اخیراً هم حکمی صادر شد به‌عنوان این‌که زنان حتی می‌توانند حکم صادر کنند. پس مولفه زمان و مکان می‌تواند در پیشرفت جامعه نقش مهمی داشته باشد.

اجتهاد: با توجه به این‌که مرکز الگوی پیشرفت اسلامی ایرانی تأسیس‌شده و در قسمت فقه آن، حضرت‌عالی مسئولیت دبیری را دارید، چه گام‌هایی در این مرکز، برای ایجاد تمدن اسلامی برداشته‌شده است؟

حسینی: مرکز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، برای این‌که چشم‌انداز یا به بیان بهتر سند بالادستی را ترسیم کند؛ ابتدا نخبگان هر رشته‌ای را جذب کرد. برای تدوین سند ۵۰ ساله‌ پیشرفت کشور، در موضوعات و علوم مختلف، نخبگان کشوری را از میان افراد داخل و خارج از کشور جذب کردند. در مرحله بعد، منابع و اسناد دیگر کشورها را مورداستفاده قرار داده و آسیب‌هایی که در این اسناد و منابع وجود دارد را بررسی و آسیب‌شناسی کردند. هدف از بررسی اسناد و منابع دیگر کشورها، این بود که کشور جمهوری اسلامی ایران پا به‌پای سایر کشور‌های پیشرفته و مطرح، جلو بیاید، البته با در نظر گرفتن این تفاوت که در منابع کشورهای دیگر، رنگ و بویی از مسائل دینی و مذهبی نمی‌بینید و صرفاً به بعد مادی توجه شده است.

هدف ما این است که از منابع و دستاوردهای سایر کشورهای پیشرفته استفاده کنیم و آن‌ها را با اصالت دین‌داری و اصالت معنویت‌گرایی بسنجیم و مواردی را که در کشور ما قابل‌استفاده است، تقویت کنیم. کاری که ما انجام می‌دهیم این است که تمامی مؤلفه‌ها و اسنادی را که در کشورهای دیگر وجود دارد مثل سند ۲۰ مالزی که چشم‌انداز آن‌ کشور هست و اسناد دیگر کشورهای پیشرفته را بگیریم و بومی خودمان بکنیم. بومی کردن در درجه اول، به معنی تلفیق با جریان اسلام‌گرایی در کشور خودمان است. البته اسلام‌گرایی نه به‌صورت سلیقه‌ای بلکه واقعاً روی آن اجتهاد بشود و این کار را هم در اندیشکده فقه و حقوق اسلامی، انجام می‌دهیم.

مسئله دوم هم جریان بوم‌گرایی ایرانی هست؛ یعنی بعضی امور با مذاق ایرانی و عرف ایرانی سازگار است که آن‌ها را بررسی خواهیم کرد.

اجتهاد: درزمینه فقه چطور؟ آیا اندیشکده در این قسمت تابه‌حال خروجی داشته است؟

حسینی: در قسمت فقه، تابه‌حال کارهای زیادی انجام‌شده است ازجمله، در تمامی ابواب فقه، پنجاه‌وچهار کتاب فقهی را رصد کردیم. منظور از بررسی تمامی ابواب فقه، این بود که بتوانیم روح فقاهت را از آن‌ها استخراج‌کنیم. نتیجه کار، تدوین ۳۰ اصل فقهی است که از اصول مسلم فقه بوده و نمی‌توان از آن اصول عقب‌نشینی کرد. این اصول استخراج‌شده، به‌عنوان اصول بنیادین فقه پیشرفت، مطرح‌شده‌اند. البته نمی‌خواهیم بگوییم که فقط همین ۳۰ اصل وجود دارد و هنوز داریم روی آن کندوکاو و جستجو انجام می‌دهیم، زیرا معتقدیم این اصول قابلیت افزایش را دارند. کار دیگری که در این مرکز انجام می‌دهیم، بحث و تبادل‌نظر با اساتید دانشگاه در رشته‌های تخصصی مختلف مثل رشته حقوق خصوصی، معاملات، حقوق جزا در بحث حدود و قصاص و دیات و حقوق عمومی و.. است. به‌عنوان‌مثال در بحث معاملات، بررسی‌هایی انجام‌شده است. همان‌طور که می‌دانید؛ اصل معاملات در فقه بنا بر بنای عقلا هست و امروزه در جهان، در تعاملات قراردادی، اصول معاملات و ارتباطات موردتوجه و استفاده قراردارد. ما می‌خواهیم این اصول را مترقی‌ کرده و کاملاً بومی و فقهی کنیم. این‌یکی از کارهایی بوده که ما تا حالا انجام داده‌ایم.

دومین کاری که انجام دادیم، بحث شاخص‌های تمامی ابواب فقه هست. فقه رامی‌توان بر طبق یک تقسیم‌بندی کلی، به سه قسمت تقسیم کرد شامل؛ فقه عبادات، فقه معاملات و فقه سیاست. در قسمت مربوط به فقه عبادات، شاخص‌ها را مشخص کردیم و درنهایت کلیدواژگان اصلی فقه عبادات را مکتوب نمودیم. در فقه معاملات هم همین کار انجام‌شده، شاخص‌ها بررسی‌ و طبقه‌بندی‌شده است. این موارد طی چندین جلسه بحث و مشاوره با افراد مجتهد مسلم حوزه و اساتید دانشگاه در رشته‌های مختلف حقوقی، موردبررسی دقیق قرارگرفته است. در بحث فقه و سیاسات که همان بحث حدود و قصاص و دیات است نیز همین بررسی‌ها انجام‌شده است.

مورد سومی که در اندیشکده فقه بررسی‌شده، تدوین و تبیین سند پیش‌نویس الگوی پایه پیشرفت است. این سند تنظیم‌شده و در قالب جلسات شورای اندیشکده، موردبررسی قرار می‌گیرد. ما روی تک‌تک واژگان این سند، تحقیق و بررسی می‌کنیم و آن را از دید فقهی و حقوقی مورد کنکاش قرار می‌دهیم. البته تاکنون، در سند نهایی، به اصول کلی پرداخته‌ایم.

بحث مبانی خداشناسی و هستی‌شناسی و انسان‌شناسی‌ هم مطرح است که هرکدام شامل ۱۰، ۱۵ بند خواهد شد.

اجتهاد: آیا خروجی این فعالیت‌ها به‌صورت کتاب است؟

حسینی: در خال حاضر مرکز الگوی اسلامی یک مرکز علمی درونی هست و خروجی به‌صورت چاپ کتاب ندارد، از ابتدا نیز بنا بر انتشار نتایج نبوده است ولی مقالاتی که رئیس اندیشکده یا دبیر اندیشکده در بحث‌های فقه و حقوق می‌نویسد یا تک‌نگاشت‌هایی که برای زیرمجموعه خودمان در کارگروه‌ها داریم، در قالب مجموعه مقالات چاپ‌شده است. تحقیقات شخصی در اندیشکده فقه و حقوق اسلامی هم چاپ‌شده ولی در دسترس عموم نیست. البته اگر کسی به‌صورت موردی بخواهد، می‌توانیم جهت مطالعه در اختیارش بگذاریم. درهرحال، نتایج همه تحقیقات و بررسی‌ها، تنظیم، تدوین و چاپ‌شده ولی فقط برای استفاده داخلی بوده و در دسترس عموم برای خریدوفروش نیست.