در راستای تجلیل از مقام رفیع فقاهت و مرجعیت شیعه، آئین بزرگداشت چهلمین سال رحلت آیتالله سید محمدهادی حسینی میلانی، طی مراسمی با حضور علمای برجسته، اساتید و فضلای حوزه علمیه خراسان در مدرسه علمیه مبارکه امام صادق(ع) برگزار شد.
به گزارش خبرنگار اجتهاد، در این مراسم باشکوه، آیتالله شیخ مصطفی اشرفی شاهرودی استاد برجسته حوزه علمیه خراسان و شاگرد مطرح آیتالله خویی و امام خمینی(ره)، آیتالله سیدفاضل میلانی رییس کالج بین‌المللی مطالعات اسلامی و مسئول امور مذهبی و فرهنگی بنیاد آیتالله خویی در لندن و آیتالله سیدعلی میلانی رئیس بنیاد فرهنگی امامت و استاد مطرح حوزه علمیه قم؛ از مقام علمی و اخلاقی آیتالله سیدمحمدهادی میلانی(ره) سخن گفتند.
در ابتدای مراسم، آیتالله سیدفاضل میلانی با تبریک اعیاد ماه شعبان و خیرمقدم به مهمانان، از پنج درس آموزنده آیتالله میلانی و از صلابت نظر ایشان سخن گفت که گزیده آن در پی می‌آید:
* مرحوم جدّ ما تمام عمرش را در راه خدمت به دین و دفاع از اهل‌بیت (ع)، فانی بودن در مقام ولایت و تشکیل مبانی فقه و فقاهت گذراند.
اولین درس: نظم و ساماندهی به حوزه است. آیتالله میلانی در اوائل جوانی خدمت مرجع عالی‌قدر شیعه آیتالله سیدابوالحسن اصفهانی رسید و پیشنهادی را برای نظم دادن به حوزه و رفع نابسامانی آن ارائه کرد، بعد از شرح مبسوط و تبیین اهداف طرح پیشنهادی، آیتالله اصفهانی به اقتباس من فرمود: “سیدهادی تو مثل باغبانی باش که آب را در مزرعه به روان در می‌آورد، و از آن باغ هم گل می‌روید و هم خار می‌روید”؛ هرچند این جواب برای ایشان قانع کننده نبود.
* گفته شده مرحوم آقای اصفهانی می‌فرمود: “نظم حوزه در بی‌نظمی است”، حمل بر صحت می‌کنم و نظرشان این بوده وقتی به حوزه سامان و نظم داده شود زمینه‌ای برای عوامل نفوذی و یا اهداف نامطلوب فراهم می‌شود و این خطر بزرگی برای حوزه است.
* آیتالله میلانی زمانی که عازم مشهد بود، در مسیر راه به شهر قم می‌رود و با آیتالله بروجردی ملاقاتی انجام می‌دهد، مرحوم جّد می‌فرمود پیشنهاد نظم و ساماندهی را خدمت آیتالله بروجردی عرض کردم و گفتم در سی سال قبل چنین پیشنهادی را به آیتالله اصفهانی کردم چنین فرمودند، تقاضا می‌شود شما این پیشنهاد را به مرحله اجرا بگذارید و آیتالله بروجردی فرمود “برای اجرای این کار، مرجع باید واحد باشد یا متحد”.
* آیتالله میلانی در روز نهم ذی‌حجه ۱۳۷۳ق / ۱۳۳۳ش. آنچه را که در ذهن داشت و با مراجع وقت درمیان گذاشته بود، به مرحله اجرا گذاشت و با تأسیس مدارسی به سبک جدید و ساماندهی برنامه‌های آموزشی حوزه گام‌های مؤثری در ارتقای کیفی حوزه برداشت.
* آنچه مدنظر آیتالله میلانی بود، توسعه دادن به دایره علوم عقلی و نقلی است که در حوزه فقط فقه و اصول مطرح نشود بلکه تمام علومی که نیاز به آن‌ها است از جمله تفسیر، کلام، رجال، حکمت و فلسفه توجه شود.
* برنامه امتحانات در حوزه اکنون جا افتاده و طلاب از آن بهره‌مند هستند. تصور کنید ۵۵ سال قبل وقتی این طرح به مرحله اجرا درآمد با چه موانعی روبرو شد. در خاطرم هست از مدرسه سابق که در خیابان تهران بود و هم‌اکنون در طرح توسعه حرم مطهر امام رضا علیه‌السلام قرار گرفته است، آنجا عده‌ای نوعی بهم ریزی و اختلاف ایجاد کردند.
*مرحوم آیتالله میلانی با همه کارشکنی‌ها به کار و روش خود در ساماندهی حوزه ادامه داد و در کنار تأسیس مدرسه عالی حسینی و مدرسه امام صادق(ع)، طرح چهارساله اعزام مبلغ به خارج از کشور نیز مطرح شد. بسیاری از محصلان در آن مدارس هم اکنون از نخبگان علمی و نافع حوزه و دانشگاه هستند.
* مرحوم آیتالله میلانی مجتهدپرور بود و به تشویق ویژه افراد با استعداد و طلاب خوش ذوق می‌پرداخت.
دومین درس: «شورایی» عمل کردن است. عصرهای پنجشنبه آیات عظام؛ دامغانی، مروارید، میرزاجوادآقا تهرانی و اعتماد اسلام بختیاری منزل ایشان می‌آمدند و در حدود یک‌ساعت و نیم درباره حوزه و برخورد با مسائل جدی صحبت و تبادل نظر می‌کردند. همیشه معتقد بود تک‌روی یا خودمحوری کار درستی نیست.
سومین درس: قاطعیت در کار است. افراد تصور می‌کردند ایشان آرام است و همیشه با تأمل صحبت می‌کند ولی در وقت خود قاطع بود. دو نمونه عرض می‌کنم:
۱- وقتی یکی از آشنایان مطلبی را طرح و بر آن اصرار می‌کرد، مرحوم جدّ طرح را ایشان قبول نداشت و با قاطعیت فرمود: “تو می‌خواهی در عقل من تصرف کنی یا در دین من؟”
۲- عده‌ای از بازاریان تهران به دیدار مرحوم جدّ آمدند و پیشنهاد دادند که شما در فقه مجتهد هستید و ما از شما تقلید می‌کنیم، ولی در مسائل اجتماعی ما مجتهد هستیم و از شما می‌خواهیم که شما کارهای خود را با ما هماهنگ کنید؛ مرحوم آقا لحظه‌ای تأمل کرد و فرمود: “اگر برای شما محرز شده که من مجتهد اعلم هستم شما به وظیفه‌ی خود عمل کردید و منتی بر من ندارید، اما اگر بدون احراز اعلمیت از من تقلید کردید، گناه کردید و باید استغفار کنید و همین الآن به مجتهد اعلم مراجعه کنید. اما اگر شما در مسائل اجتماعی مجتهد هستید، معتقدم تقلید مجتهد از مجتهد دیگر جایز نیست”.
چهارمین درس: ارتباط با علمای جهان اسلام است. متأسفانه عده‌ای در نوشته‌های خود از انزوای سیاسی و گوشه‌گیری و کناره‌گیری ایشان نوشته‌اند، در حالی که هشت سال اخیر عمر شریفشان، ملاقات‌هایی با علمای بزرگ جهان اسلام و مذاهب در مشهد صورت گرفت و هدف مرحوم جدّ این بود که هویت شیعی را ابراز کند و ادعای باطلی که علیه شیعه بوده برطرف شود. در این مدت دیدارهایی با شیخ جامع الازهر شیخ محمد محمد الفحام ۱۳۹۱ق، مفتی اهل‌تسنن لبنان شیخ حسن خالد. وزیر فرهنگ یمن از علمای زیدی ۱۳۹۴ق، شیخ احمد کفتار مفتی اعظم سوریه، رئیس دانشگاه الازهر، هیئتی از شخصیت‌های فلسطینی، شخصیت‌های پاکستانی و… انجام شد.
* وقتی آیتالله میلانی به رحمت خدا رفت، آقای شیخ محمد الفحام نامه‌ی تسلیتی برای خاندان ارسال کرد: “وقتی من خدمت آقای میلانی رسیدم خودم را در محضر یکی از انبیاء الهی دیدم” و این نشان از تأثیر روحی و معنوی و فکر مرحوم جدّ در این شخصیت علمی جهان اسلام است که چنین تعبیر می‌کند.
* شیخ احمد کفتارو مفتی اعظم سوریه در درس مرحوم جدّ حاضر می‌شود و مرحوم جدّ به احترام ایشان درس را از فارسی به عربی تبدیل می‌کند و نقل است شیخ احمد کفتارو از رفتار آیتالله میلانی متأثر شده بود.
* وقتی مرحوم محمدتقی قمی نامه شیخ شلتوت را در «رسمیت شناختن مذهب شیعه» به مشهد آورد، جشنی باشکوهی از طرف آیتالله میلانی برپا شد.
پنجمین درس: توجه به اخلاق و تقوا است. آیتالله میلانی تصمیم گرفتند ده دقیقه قبل از درس فقه، درس اخلاق بگوید. فرمود: “دیدم عده‌ای در دالان مسجد صبر می‌کنند تا ده دقیقه اول تمام شود بعد به درس فقه حاضر شوند، دیدم آن‌هایی که از اول درس حاضر می‌شوند اهل اخلاق و شایسته هستند”. همچنین در نامه‌هایی که به خانواده مرقوم داشتند توصیه جدی به رعایت تقوا و اخلاق داشت.
آیتالله سیدفاضل میلانی در پایان سخنان خود از برگزاری همایش بزرگ‌تری با کمک و همکاری گروه مفاخر خراسان در قم خبر داد. همچنین تمام درس‌های فقه آیتالله میلانی در قالب لوح‌های فشرده در اختیار اساتید بزرگ حوزه و علاقه‌مندان قرار خواهد گرفت.
سخنان آیتالله اشرفی شاهرودی:
دومین سخنران آیتالله شیخ مصطفی اشرفی شاهرودی از اساتید خارج فقه و اصول حوزه علمیه مشهد و از شاگردان آیتالله خوئی و امام خمینی(ره) بود، در ابتدا به تبیین احادیثی از کتاب کافی و امالی شیخ صدوق در باب ارزش و فضیلت علم و علما پرداخت و گفت: بنده حدود یک سال‌ونیم خدمت آیتالله میلانی بودم و بعد از آن به نجف رفتم. گزیده سخنان ایشان را در ادامه می‌خوانید:
* مرحوم آقای میلانی چندین دوره درس اصول را از محضر فحول اصولی استفاده کرده است، دو دوره درس اصول نزد آقا ضیاء عراقی، یک دوره اصول نزد مرحوم نائینی، چند دوره اصول نزد مرحوم شیخ محمدحسن اصفهانی معروف به کمپانی حاضر شد. کسی که این همه فقط در اصول زحمت کشیده است، الآن افسوس و حسرت می‌خورم که چرا از محضر چنین مردی کم استفاده کردم. حقیقتاً استادی با این عظمت علمی در بین علما ندیده‌ام!
* آیتالله میلانی در مدتی که در مشهد حضور داشت، شخصیت‌های علمی ارزشمندی پرورش داد که هر یک برای حوزه علمیه مشهد مشعلی فروزان هستند.
* آیتالله میلانی برکات و آثار زیادی در دفاع از مکتب و کیان مذهب شیعه داشت که بر کسی پوشیده نیست. مدتی قبل، افرادی از اداره اطلاعات به منزل ما آمدند و سه جلد کتاب آوردند که بیش از دو هزار صفحه داشت، کوچک‌ترین حرکات و رفت آمد‌های دقیق ایشان مورد توجه بوده و زیر ذره‌بین قرار داشت. این نشان دهنده این است که آیتالله میلانی در دفاع از مکتب و دفع شبهات تأثیر بسزایی داشته است.
* این بزرگان اهمیتی زیادی برای ما و مذهب دارند، چون سعی داشتند در طول عمر شریفشان همان‌طور که امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند، دین را به ما رسانده‌اند.
* عمر شریف این بزرگ، بدون هیچ هوی و هوسی در دفاع از مذهب و پرورش طلاب صرف شده است.
نکته اول: به طلاب عرض می‌کنم، ائمه دین اهتمام شدیدی به تعلم احکام و اعتقادات داشتند، همین قدر بدانید که در روایاتی بسیاری آمده است که هر کس در راه علم قدم برمی‌دارد، قدم روی پر ملائکه می‌گذارد.
نکته دوم: طلبه باید بداند با چه نیت و قصدی وارد این رشته شده است. در مباحث اخلاقی به طلاب می‌گویم اگر نیت پاک نباشد با مشکلات جدی روبرو خواهند شد.
نکته سوم: اهتمام دادن به درس و بحث از مهم‌ترین مسائل حوزه است. متأسفانه برخی طلاب به مباحثه و درس کم اهمیت می‌دهند، نوشتن تقریر درس لازم است و الا به مقام اجتهاد نمی‌رسد چه برسد به مقام مرجعیت.
نکته چهارم: اخیراً مسئله‌ای پیش آمده که بعضی آقایان اسرار دارند روش دانشگاه را در حوزه‌های علمیه پیاده کنند. در طول هزار سال ما چه ضرری از منهج سنتی حوزه دیده‌ایم؟ آیا در همین مدارس، صاحب جواهر، شیخ مفید و شیخ طوسی، سید مرتضی پرورش نیافتند؟ کتاب‌هایی که این بزرگان نوشته‌اند هنوز استفاده می‌کنیم. نمی‌دانم چه قصدی در کار است؟ چرا باید با منهج دانشگاهی به حوزه نگاه کنیم.
* اساتید دانشگاه که از حوزه رفته‌اند به ما می‌گویند که اگر چیزی داریم به برکت همان منهج طلبگی ما است. حال ما چگونه می‌خواهیم حوزه را زیر پر و بال روش‌های دانشگاه ببریم؟ بگذارید حوزه‌های علمیه به همان منهج درستی که از قبل داشته برقرار باشد، اما منافاتی ندارد امتحان برگزار گردد و یا حضور و غیاب انجام شود و… . راه و روش‌ها باید همان باشد و اجبار نکنیم که طلبه به کدام کلاس برود و کدام استاد را انتخاب کند. از قدیم طلاب برای انتخاب استاد و کلاس آزاد بودند.
* من می‌دانم مرحوم امام خمینی(ره) کاملاً بسیار با این فکر مخالف بود و قبول نداشت و پیوسته بر منهج دراسات صاحب جواهر تکیه می‌کرد. این آزادی که در روحانیت بوده که امثال آیتالله میلانی و دیگر بزرگان را پرورش داده است.
سخنان آیتالله سیدعلی میلانی
آیتالله سیدعلی میلانی استاد برجسته خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم از دیگر سخنرانان این مجلس بزرگداشت بود. رئیس بنیاد فرهنگی امامت از خصوصیات رفتاری و اخلاقی مرحوم آیتالله سیدمحمدهادی میلانی سخن گفت.
* بیان خصوصیات آیتالله میلانی کار بسیار مشکلی است و بعضی از جوانب زندگی ایشان قابل وصف نیست.
* برگزاری مراسم‌های یادبود آثار و فواید زیادی دارد؛ مراسم تکریم علم و علما و تجلیل از زحماتی است که این بزرگان در سال‌های متمادی انجام داده‌اند. این تجلیل‌ها بلکه در ادیان و مذاهب و ملل دیگر نیز مرسوم است.
* این مراسم سبب می‌شود طلاب به کار و راهی که در پیش‌گرفته‌اند دلگرم شوند و بیشتر تلاش کنند، همچنین طلاب به این فکر می‌افتند که آیا فقط آیتالله میلانی به این مرتبه رسیده است یا ما هم می‌توانیم برسیم؟ او چه کرد که به این درجه‌ها رسید تا ما هم همان راه را برویم.
* مرحوم آیتالله میلانی نیمی از عمرشان را در نجف و ۲۰ سال در کربلا و حدود ۲۰ سال هم در مشهد بوده است. مکرر از ایشان شنیدم که می‌فرمود؛ “من از زندگی خودم لذت مادی نبردم و از زندگانی کیف نکردم، خوف آن دارم که در آخرت هم چیزی نداشته باشم و خسرت دنیا و آخرت شده باشم”. این برای ما طلاب درس عبرت است و بایستی پند بگیریم. معنای این کلام چیست یعنی طلاب تمام وقتشان را وقف تحصیل کنند و زحمت بکشند تا به‌جایی برسند و در آخرت سرفراز باشند.
* آیتالله میلانی در دو زمینه کار کردند. ۱- تحصیل علم. ۲- کار بر نفس و تزکیه آن. بدون زحمت و کوشش و پشت‌کار داشتن انسان به این مراتب نمی‌رسد.
* خاطره‌ای از مباحثه آیتالله میلانی و آیتالله خویی تعریف می‌کنند که این دو وقتی از درس استاد بیرون آمدند در صحن حرم امیرالمونین (ع) مشغول بحث می‌شوند. این بحث آن‌قدر ادامه پیدا می‌کند که وقتی از شب می‌گذرد و حرم خالی از زائر می‌شود. درهای حرم بسته شد و خادم به آن‌ها می‌آید و می‌گوید خارج شوند تا آخرین در را هم ببندد. این دو هنگامی که از حرم خارج می‌شوند در کوچه‌های نجف به بحث ادامه می‌دهند تا زمانی که در بین راه مؤذن اذان صبح را می‌گوید و مباحثه آن‌ها پایان می‌یابد. این پشت کار برای ما طلاب درس است. یعنی نه احساس خستگی کردند و نه احساس تشنگی و گرسنگی، غافل از تمام جهات طبیعی. آیا طلاب عزیز با استراحت بیش از حد و با تضییع وقت در آنچه نباید صرف شود می‌توانند به مرتبه این اساتید بزرگ برسند؟ ما باید به روش و منش این بزرگان اقتدا کنیم.
* مرحوم آیتالله میلانی در نجف در سن ۳۰ سالگی به شهادت اساتید به مرحله اجتهاد می‌رسد. با وجود بزرگان و فضلا و اساتید در آن زمان، خودم از مرحوم جّد شنیدم وقتی فضلای ایرانی و غیر ایرانی برای ادامه تحصیل به نجف می‌آمدند از ایشان مشورت می‌گرفتند که در کدام درس حاضر شوند.
* وقتی مطالب بعضی از اساتید چون محقق اصفهانی مورد بحث و اختلاف بین فضلا قرار می‌گرفت، برای فهم مراد استاد به آیتالله میلانی مراجعه می‌کردند.
* بعضی از مراجع فعلی برای حل مشکلات علمی به خدمت آیتالله میلانی می‌رسند، مشکلاتی که نتوانستند با کمک اساتید موجود حل کنند.
* آیتالله میلانی در سنین جوانی به این مرحله رسید و این‌چنین شد وقتی آیتالله حسین قمی مقیم کربلا شد تصمیم گرفت از طریق دعوت اساتید، حوزه علمیه کربلا را تقویت کند، آیتالله میلانی در رأس اساتید مدعو بود.
* مرحوم آقا به دو امر تأکید می‌کرد که با هم باید پیش بروند؛ اول علم و دوم تقوا. می‌فرمود: “علم بدون تقوا ضرر و خطرناک است. تقوای بدون علم هم فقط به درد خود شخص می‌خورد و دردی از جامعه درمان نمی‌کند”. طلابی که می‌خواهند اثری بگذارند باید جامع باشند هم در علم و هم در تقوا.
* در مرحله تزکیه نفس. ایشان اهتمام زیادی در این زمینه داشتند. چه می‌شود یک انسان عادی به آنجا برسد که خبر دهد از حالات خصوصی اشخاص و از باطن شخص خبر داشته باشند. وقتی جوانی از تهران با قطار به مشهد آمد تا به زیارت حرم امام رضا(ع) مشرف شود. در راه با هم‌سفرهای خود به گناه مشغول می‌شود. وقتی صبح به مشهد می‌رسد متنبه می‌شود و جرأت نمی‌کند به زیارت برود. همچنان از صبح تا غروب سرگردان می‌ماند که چه کند؟ مرحوم آیتالله میلانی آن زمان در صحن آزادی نماز جماعت می‌خواند، بعد از نماز مقداری می‌نشستند تا هرشخصی سؤالی داشت بپرسد. آن جوان خدمت آقا می‌رود، ایشان همان ابتدا به او فرمود که شما قبح فعلی پیدا کردی و قبح فاعلی که نداری و بعد از گناه هم پشیمان شده‌ای و توبه کردی، امام رضا(ع) شما را می‌پذیرد. از این نمونه‌ها در زندگی ایشان بسیار است.
* ما زود باور نیستیم و نمی‌خواهیم باشیم، به سندهای معتبر خود بنده از این قبیل مشاهدات دارم و شنیدی است و درس عبرت است. ما طلاب در چه حال و فکری هستیم و می‌خواهیم چه کنیم. از فوائد چنین جلسات است که وقتی از بزرگان تجلیل می‌شود، حالاتشان بازگو می‌شود، اثری در ما بگذارد تا حرکتی کنیم، سیری پیدا کنیم و به جایی برسیم.
* وظیفه روحانیت در طول تاریخ دو امر بوده است، امر اول حفظ دین، و مقصود از دین سه مطلب است. ۱- اصول اعتقادی و حفظ از تحریفات. ۲- احکام شرعیه عملیه که حلال و حرام حفظ و تحریف نشود. ۳- جهات اخلاقی است. به مبانی اخلاقی رسیدگی شود. امر دوم و وظیفه روحانیت نشر دین، تعلیم و تبلیغ دین است. در تمام این مراحل آن بدون علم و تقوا امکان پذیر نیست.
* مرحوم آیتالله میلانی در مسئله ولایت و اهل‌بیت(ع) فراوان تاکید داشت که اگر از جامعه‌ای امامت و ولایت گرفته شود، همه چیز آن جامعه گرفته شده است و این واقعیتی است برهانی.
* مرحوم آقا مقید به تلاوت قرآن بود. می‌دیدم که هر روز با تدبر قرآن می‌خواند و بسیار منقلب و اشکشان جاری می‌شد. در گفتار، نوشتار و در هر مجلس و سخنی همیشه به یاد حضرت بقیه‌الله (عج) بود و تاکید بر توجه به حضرت داشت.
* مرحوم آیتالله میلانی به طلاب مبلغ توصیه می‌کرد هرگز در تبلیغ اسم مرا نیاورید و با تقلید مردم کار نداشته باشید و دخالت نکنید.
قابل ذکر است، در این مراسم حجت‌الاسلام والمسلمین سید ابوالفضل موسویان استاد حوزه و دانشگاه و عضو هیأت علمی دانشگاه مفید قم به ارائه مقاله‌ای با عنوان «روش عقلی در تفسیر» پرداخت.
همچنین در خاتمه با حضور آیتالله شیخ مهدی مروارید و حج‌الاسلام والمسلمین سیدصاحب خوئی و علی‌اکبر الهی‌خراسانی، از استادان و طلاب ممتاز مدرسه علمیه مبارکه امام صادق(ع) نیز تجلیل به‌عمل آمد و با اقامه نماز جماعت ظهر و عصر مجلس پایان یافت.
گفتنی است، آیات عظام و حجج‌الاسلام علم‌الهدی، معصومی‌شاهرودی، مرتضوی، سیدان، مروارید، شیرازی، موسوی‌شاهرودی، زنجانی، موسوی‌میامه‌ای، حسینی‌فقیه، علوی‌آزیز، مسعودی، پژمان‌فر، طباطبایی و دیگر علما و اساتید در این مجلس حضور داشتند.
یادنامۀ چهلمین سالگرد ارتحال فقیه اهل‌بیت مرحوم آیتالله میلانی
گزارش تصویری آئین بزرگداشت چهلمین سال رحلت آیتالله سید محمدهادی حسینی میلانی
