شیخ مفید از فقهای برجسته و متقدم شیعه است که درباره حاکمیت و حکومت در عصر غیبت، دارای تئوری حکومتی و نظراتی است که در قالب اندیشه و فقه سیاسی شیعه قابل بازشناسی و تدوین است. فصلنامه «حکومت اسلامی» در آخرین شماره خود طی مقاله‌ای به بررسی «تئوری حکومتی عصر غیبت بر اساس دیدگاه شیخ مفید (ره)» پرداخته است.
به گزارش خبرنگار اجتهاد، شماره ۷۸ فصلنامه علمی- پژوهشی «حکومت اسلامی» وابسته به دبیرخانه مجلس خبرگان رهبری، با مدیر مسئولی آیت‌الله سیدمحمود هاشمی شاهرودی به همراه چکیده عربی و انگلیسی در ۱۹۰ صفحه منتشر شده است.
بنابراین گزارش، این شماره از فصلنامه که مربوط به زمستان ۹۴ می‌باشد، حاوی هفت مقاله از محققان و اساتید حوزوی و دانشگاهی است که به ترتیب با عناوین زیر انتشار یافته است:
«ماهیت و چستی شناسی «فقه امنیت» و «فقه امنیتی»/ ابوالقاسم علیدوست»، «راهکارهای دستیابی به امنیت بین المللی از منظر اسلام/ محمدرضا باقرزاده»، «تئوری حکومتی عصر غیبت بر اساس دیدگاه شیخ مفید(ره)/ مرتضی امامی، محمدجواد یاوری سرتختی و محمدعلی لیالی»، «خاستگاه و چیستی اصل عدم ولایت در فقه سیاسی شیعه/ احمد طاهری نیا»، «اصل ۱۱۳ و مسؤولیت اجرای قانون اساسی/ علیرضا زمزم»، «بررسی تمایزات حاکم بر حکومت اسلامی و حکومت سکولار/ مهدی قربانی»، «فتنه‌های اجتماعی و راه برون رفت ازآن با تأکید بر روایات نبوی/ رضا مهدیان فر».
«ماهیت و چیستی‌شناسی «فقه امنیّت» و «فقه امنیّتی»، ابوالقاسم علیدوست استاد درس خارج حوزه علمیه قم و دانشیار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی
«فقه امنیّت» و «فقه امنیّتی» از ساحت‌های جدید فقه در بحث، گفت‌وگو و نظریه‌‌پردازی است. فقه امنیت، کشف نگاه هنجاری و دستوری دین به امنیت است و فقه امنیتی، وصف محیط حاکم بر فقه از منظر امنیت می‌باشد. این دو عنوان، روش‌هایی مشترک و مختص دارند. در روش‌های مشترک، توجه به روش‌ها و ضرورت‌های حاکم بر دانش فقه از جمله شروع حرکت اجتهادی از اسناد معتبر و تحفظ بر منابع چهارگانه فقه، ضروری است. فقه امنیت در روش ویژه خود، عدم تعبدانگاری را پیشه خود می‌کند و تمرکز بر استنباط دوم دارد. در فقه امنیتی با روش مطالعه نظام‌وار و سیستمی فقه باید به کشف قلمرو امنیت پرداخت و از ساحت‌های آن یک به یک سخن گفت.
«راهکارهای دستیابی به امنیت بین المللی از منظر اسلام»، محمدرضا باقرزاده دانش آموخته حوزه علمیه قم، دکترای علوم سیاسی و عضو هیأت علمی مؤسسه امام خمینی(ره).
این نوشتار به بررسی راهکارهایی که اسلام برای دستیابی به امنیت بین المللی معرفی می‌کند می‌پردازد که می‌تواند به توانمندی و تضمین عملی و عینی نظام ضمانت اجرای صلح و امنیت بین المللی کمک شایانی نماید. اسلام از آنجا که یک دین الهی و مبتنی بر خدامحوری و اعتقاد به خالقیت و عبودیت است، نه تنها امنیت را یک حق که یک تکلیف می‌داند و برای انجام آن، تحصیل قدرت را از باب مقدمه انجام این تکلیف لازم دانسته و برای اعمال قدرت نیز به راهکار اقدام فردی بسنده نکرده راهکار اقدام دسته جمعی را پیشنهاد می‌کند. زمینه‌های امنیت باید فراهم شود تا امنیت گسترش یابد؛ بنابراین، اسلام به گسترش معنویت و عدالت به عنوان زیرساخت‌های امنیت توصیه می‌کند. از سوی دیگر، ترویج عقلانیت را پایه توسعه امنیت می‌داند. اسلام صلح را به مثابه فرصت تأمین امنیت، مغتنم شمرده و البته از صلح ثابت و مستقر حمایت می‌کند. برای مقابله با عوامل تهدید امنیت، به تأسیس نظام کارامد کیفری ترغیب می‌کند. مقابله با ایدئولوژی‌های امنیت ستیز در سرلوحه تدابیر اسلام برای تأمین امنیت قرار دارد. اسلام، ساختار نظام سلطه را دشمن شماره یک امنیت بین المللی دانسته با آن مبارزه می‌کند و در نهایت با نگرش جهان شمولی و کل نگر، آرمان جامعه واحد بشری و امت واحده را برای دستیابی به امنیت، مورد تشویق و حمایت قرار می‌دهد.
«تئوری حکومتیِ عصر غیبت براساس دیدگاه شیخ مفید(ره)»، مرتضی امامی استادیار دانشگاه کاشان، محمدجواد یاوری سرتختی دانشجوی دکتری تاریخ تشیع مؤسسه امام خمینی(ره) و محمدعلی لیالی عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی.
تئوری حکومتیِ عصر غیبت در اندیشه فقهای شیعه مبتنی بر یک سلسله اصول و مبانی نظری است که با تکیه بر آنها می‌توان نظرات فقهای شیعه درباره حکومت در عصر غیبت را شناخت. برخی از این مبانی و اصول در نظریه فقهای شیعه از اصول مسلم و قطعی و اتفاقی (اجماعی) پنداشته می‌شود. «شیخ مفید» نیز از فقهای برجسته و متقدم شیعه است که درباره حاکمیت و حکومت در عصر غیبت، دارای تئوری حکومتی و نظراتی است که در قالب اندیشه و فقه سیاسی شیعه قابل بازشناسی و تدوین است.
تئوری شیخ مفید درباره حاکمیت و حکومت در عصر غیبت بر مبانی و اصولی استوار است که عبارتند از: نگاه حداکثری به دین، جامعیت و تأسیسی بودن دستورات دینی و توسعه قلمرو آن در تمامی عرصه‌های زندگی فردی و اجتماعی، تبیین جایگاه عقل و قلمرو آن در مبانی حکومتی، انحصار حاکمیت و حکومت خداوند بر مردم، تنفیذ و ابلاغ احکام اولیای الهی از جانب خداوند به منظور حکمرانی بر مردم و گستره ولایت و حاکمیت معصومین: و اولویت حکومت فقیه در عصر غیبت براساس ادله عقلی و نقلی.
این مقاله در صدد تبیین اصول و مبانی حاکمیت و حکومت در عصر غیبت، بر اساس دیدگاه‌های شیخ مفید است.
«خاستگاه و چیستی اصل عدم ولایت در فقه سیاسی شیعه»، احمد طاهری‌نیا استادیار مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره).
یکی از اصول مسلمی که در فقه شیعه مطرح و در موارد مختلفی بدان استناد شده «اصل عدم ولایت» است. فقیهان شیعه گرچه در ابواب مختلف فقه به این اصل استناد جسته و بر اساس آن به عدم ولایت اشخاص بر دیگران فتوا داده‌اند، اما از چیستی این اصل و خاستگاه آن کمتر سخن گفته‌اند. با توجه به اهمیت این اصل در فقه شیعه؛ به خصوص در بحث حکومت و سیاست و تأثیر آن در نفی یا اثبات برخی از مناصب حکومتی برای زنان؛ مانند منصب رهبری و منصب قضاوت، ضرورت بحث از چیستی و منشأ این اصل روشن‌تر می‌شود.
مقاله حاضر به هدف تبیین چیستی و خاستگاه این اصل، به کاوش در آن پرداخته و با بررسی تبیین‌های مختلفی که از سوی فقهاء برای این اصل ارائه شده به این نتیجه رسیده است که خاستگاه اصل عدم ولایت، توحید در خالقیت است. ازاین‌رو، اصل عدم ولایت در اصطلاح علم اصول دلیل شرعی، اماره و در نتیجه، کاشف از واقع است، نه اصل عملی که برای رفع تحیر از مکلف است.
«اصل ۱۱۳ و مسؤولیت اجرای قانون اساسی»، علیرضا زمزم استادیار دانشگاه شهید باهنر کرمان.
یکی از اصول چالشی قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، اصل ۱۱۳ است. در این اصل، سه شأن و وظیفه برای رئیس جمهور در نظر گرفته شده است: ۱٫ عالی ترین مقام رسمی کشور پس از مقام رهبری. ۲٫ ریاست قوه مجریه. ۳٫ مسؤول اجرای قانون اساسی. این مقاله در صدد بررسی شأن سوم است.
سؤال اصلی، عبارت است از قلمرو و محدوده مسؤولیت اجرای قانون اساسی توسط رئیس جمهور در اصل ۱۱۳ چیست؟
در پاسخ به این سؤال، حداقل سه فرضیه قابل تصور است:
- مسؤولیت اجرای قانون اساسی مربوط به تمام اصول قانون اساسی است؛ یعنی رئیس جمهور حق نظارت بر تمامی نهادها و ارکان حکومتی را دارد.
- مسؤولیت اجراء محدود به سه قوه است؛ یعنی رئیس جمهور از باب مسؤولیت اجرای قانون اساسی، حق نظارت بر سه قوه را دارد.
- مسؤولیت اجراء معطوف به حوزه اختیارات رئیس جمهور به عنوان رئیس قوه مجریه فقط در همین قوه است.
از نظر نویسنده، مسؤولیت اجرای قانون اساسی، منحصر در قوه مجریه به معنای خاص است. محقق با بررسی و نقد دو فرضیه نخست، با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی نظر خود را در محک آزمون و نتیجه قرار داده است.
«بررسی تمایزات عقلانیت حاکم بر حکومت اسلامی و حکومت سکولار»، مهدی قربانی دانشجوی دکتری علوم سیاسی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).
عقلانیت یکی از مفاهیم پرکاربرد و اساسی در مباحث مربوط به زندگی سیاسی به شمار می‌آید و البته در پی اندیشه‌هایی که بر چالش میان دین و سیاست متمرکز شدند، بیش از پیش، مورد ملاحظه قرار گرفته است. ازاین‌رو، بررسی تمایزات عقلانیت حاکم بر حکومت اسلامی با عقلانیت مورد نظر در حکومت‌های سکولار، مهم به‌نظر می‌رسد؛ چرا که در حکومت اسلامی نمی‌توان هرگونه عقلانیتی را مبنای نظر و عمل خود قرار داد. عقلانیت به معنای تبعیت کامل از استدلال صحیح و به تعبیری تبعیت از تفکر استدلالی است. در یک تقسیم کلی، عقلانیت را به دو قسم نظری و عملی تقسیم نموده‌اند. عقلانیت نظری، وصف عقاید مرتبط با حکومت اسلامی قرار می‌گیرد و عقلانیت عملی، وصف اعمال حکومت اسلامی و کارگزاران آن. عقلانیت نظری می‌تواند ناظر به معرفت، هستی و انسان باشد. در مقابل، عقلانیت عملی نسبت به اهداف و رفتار سیاسی مورد توجه قرار می‌گیرد. عقلانیت مورد نظر در حکومت اسلامی، در دو حوزه مذکور متمایز از عقلانیت حاکم بر حکومت سکولار است. این عقلانیت، در برخی موارد، داده‌های عقلانیت مورد توجه در حکومت سکولار را حداقلی دانسته و تکمیل آنها را پیشنهاد می‌کند و در مواردی نیز دستاوردهای آن را از اساس نادرست می‌پندارد و نظر یا الگوی کاملاً متفاوتی را ارائه می‌دهد.
«فتنه‌های اجتماعی و راهکارهای برون‌رفت از آن با تأکید بر روایات نبوی»، رضا مهدیان‌فر استادیار دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم.
فتنه در حوزه اجتماعی به معنای اضطراب، اختلاف و دودستگی، درگیری و کشتار می‌باشد. به فرموده قرآن کریم، فتنه از قتل هم شدیدتر و بزرگ‌تر است. برپایه آیات و روایات، جهان اسلام فتنه‌هایی را تجربه خواهد کرد که خدای سبحان و رسولش راه‌های برون‌رفت از آن را نیز یادآور شده‌اند. ازاین‌رو، با نگاه تاریخی به موضوع فتنه، ریشه فتنه‌های اجتماعی را می‌توان نزاع بر سر حکومت و جانشینی رسول خدا(ص) دانست که آیات و روایات، نسبت به پی‌آمدهای ناگوار آن هشدار داده‌اند. برای برون‌رفت از این فتنه‌ها گریزی از بازگشت به قرآن و عترت نیست. اقتدار حاکم اسلامی، شناخت ظرفیت‌های جامعه اسلامی به منظور رویارویی با فتنه همچون علما، رؤسای عشایر، سازمان‌های مردم‌نهاد و مانند اینها، روشن‌گری علما، بصیرت و روشن‌بینی نسبت به توطئه‌های دشمن و آگاهی صحیح از اعتقادات و اندیشه‌های سایر فرق اسلامی از راهکارهایی هستند که با هدف رویارویی و برون‌رفت از فتنه‌ها با تدبر در آیات و روایات فریقین با رویکرد توصیفی ـ استنباطی و به روش کتابخانه‌ای در پژوهش حاضر بدان دست یافتیم.
فصلنامه علمی- پژوهشی «حکومت اسلامی» به صاحب امتیازی دبیرخانه مجلس خبرگان رهبری، مدیر مسئولی آیت‌الله سیدمحمود هاشمی شاهرودی و سردبیری آیت‌الله سید‌هاشم حسینی بوشهری منتشر می‌گردد.
علاقمندان به مطالعه پیرامون حوزه مطالعاتی فقه و اندیشه سیاسی اسلام برای تهیه و خرید این شماره از فصلنامه می‌توانند همه روزه به جز ایام تعطیل از ساعت ۸ الی ۱۴ با شماره تلفن ۰۲۵۳۷۷۴۱۳۲۵ دفتر فصلنامه حکومت اسلامی تماس حاصل فرمایند.
