دکتر رجبی می‌گوید مفهوم شناسی دین و مراتبش روشنگر مفهوم سینمای دینی خواهد بود و از این‌سو حجت‌الاسلام الهی خراسانی معتقد است سینمای دینی مفهوم واحدی ندارد و میتواند طیف وسیعی از فیلم‌ها و تفکرات سینمایی در این قلمرو جای بگیرد.
به گزارش خبرنگار اجتهاد، نشست تخصصی «خدمات متقابل دین و سینما» با مشارکت حوزه هنری خراسان و اداره کل آموزش دفتر تبلیغات اسلامی خراسان رضوی، صبح امروز ۳۰ دی‌ماه، با حضور جمعی از فرهیختگان حوزوی و فعالان عرصه هنر و سینما برگزار شد.
در این نشست تخصصی که به مناسبت برگزاری دهمین جشنواره فیلم کوتاه دینی رویش برگزار گردید، حجت‌الاسلام والمسلمین مجتبی الهی خراسانی، استاد خارج فقه و اصول حوزه علمیه مشهد، استادیار دانشگاه باقرالعلوم(ع) و عضو هیئت علمی دفتر تبلیغات اسلامی خراسان رضوی، دکتر محمد رجبی، پژوهشگر فلسفه هنر و زیبایی‌شناسی و رئیس اسبق بنیاد سینمایی فارابی، شهریار بحرانی، کارگردان مطرح سینمای ایران به ایراد سخن و نظر پرداختند و دبیری جلسه به عهده سید محمد حسینی مدرس و منتقد سینما گذاشته شده بود.
محمد رجبی: تأثیر دین بر هنر و سینما «معنا بخشی» است
دکتر محمد رجبی به عنوان اولین سخنران، از «مفهوم شناسی سینمای دینی» سخن گفت و اظهار داشت: سینما تعریف مشخصی دارد اما مفهوم دین در جهان دچار ابهام است؛ مسئله سینمای دینی به مفهوم شناسی دین گره خورده است و طبعاً اگر دین مضاف به هر مفهومی دیگری شود این ابهام را می‌افزاید.
رئیس اسبق بنیاد سینمایی فارابی افزود: ما باید بفهمیم که دین چیست؟ چون در دنیای امروز فیلم‌هایی که بیننده را به امری فراتر از امور ظاهری و به سمت تفکر سوق دهد؛ فیلم معنوی یا دینی می‌نامند.
رجبی ادامه داد: معنی دیگری از سینمای دینی تلقی می‌شود که نه تنها ما را از ظاهر بینی نجات می‌دهد، بلکه ما را با یک حقیقت باطنی متذکر می‌سازد، به این نوع نگاه در فیلم‌سازی «سینمای ایمانی» می‌گویند.
دستور پاپ به دیدن فیلم «بچه‌های آسمان»
این نظریه‌پرداز سینما با اشاره به دستور پاپ برای دیدن فیلم «بچه‌های آسمان» خاطرنشان ساخت: زمانی که «بچه‌های آسمان» در اروپا اکران شد، پاپ رهبر کاتولیک‌ها، اعلام کرد که دیدن این فیلم به جهت تقویت ایمان به خدا برای تمامی کاتولیک‌های جهان الزامی است و این نشان می‌دهد که این فیلم، فیلمی از سینمای ایمانی است و محدود به یک دین نیست.
او با بیان اینکه برخی فیلم‌ها به طور مشخص به دین خاصی اشاره دارد، گفت: فیلم بینوایان هم در سینمای غرب نمادی از فیلم‌هایی است که در خدمت یک دین قرار دارد که تبلیغ کلیسا محسوب می‌شود.
رجبی همچنین عنوان کرد: برخی از فیلم‌ها هم به بیان وقایع و داستان‌های دینی می‌پردازند و نیز فیلم‌های دیگری هم هستند که یک دین را تضعیف می‌کند تا دین دیگری را تقویت کند.
بحرانی به نام «تعریف فیلم دینی»
رئیس اسبق بنیاد سینمایی بیان کرد: در کشور کمتر کسی همانند شهید مرتضی آوینی به عمق ماجرا پرداخت. پس از انقلاب ما دچار بحران تعریف فیلم دینی بوده‌ایم و همواره به این موضوع به چشم یک چالش نگاه می‌کنند.
او افزود: مشکلی در سینما است که ما افراد را متهم می‌کنیم که فیلمت دینی نیست؛ ما باید تکلیف خود را روشن کنیم؛ فیلم‌هایی که در آن خلاف شرع نیست را باید چگونه تعریف کنیم؟ زیرا نه می‌توان به آن گفت دینی و نه غیردینی و در نهایت ما به این نتیجه رسیدیم که به این فیلم‌ها بگوییم فیلم مباح.
این مدیر باسابقه فرهنگی اظهار کرد: در ابتدای انقلاب فیلم‌های روسی و کمونیستی زیادی از تلویزیون پخش می‌شد و بیشتر به مسائل میهن‌پرستی و… می‌پرداخت؛ همزمان فیلم‌هایی در ایران ساخته می‌شد که به نوعی دینی و ایمانی محسوب می‌شد اما مشکل این بود که هرکسی فیلم دینی را محدود به آثار خودش و جناح خودش می‌دانست و لذا ما دچار یک بحران نفسانی در سینمای دینی شدیم.
رجبی گفت: در گذشته وقتی صحبت از دین می‌شد، منظور از حقیقت دین که مربوط به ایمان، خدا، توحید و… بود. اگر از فضائل دین گفته می‌شد، مراد طریقت، ایثار، انفاق و… بود. از شریعت سخن گفته می‌شد مراد از حجاب، نماز، حرمت‌ها و… بود و کسی مباحث را مخلوط نمی‌کرد، اما اکنون در میانه بحث فلسفه از شریعت و حجاب سخن می‌گویند.
مشکل سینمای دینی حل نمی‌شود مگر…
پژوهشگر فلسفه هنر و زیبایی‌شناسی تصریح کرد: ما باید بدانیم که در کدام بخش به بحث و نظر می‌پردازیم، زیرا امروز ما دچار مشکلی هستیم که نمی‌گذارد ما مباحث را به صورت جداگانه مورد نقد قرار بدهیم و به همین دلیل ما نمی‌توانیم در بحث‌ها به نتیجه برسیم و مشکل سینمای دینی حل نمی‌شود و فقط یک دور باطل است.
او همچنین خاطرنشان ساخت: در دنیای امروز دین‌دار و غیره معتقدند تأثیر دین بر هنر و علی‌الخصوص سینما معنا بخشی است و ما باید به این مساله توجه جدی داشته باشیم.
رئیس اسبق پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی در پاسخ به پرسش یکی از حضار در جلسه گفت: دین را نمی‌شود در سینما به صورت یک ژانر تلقی کنیم؛ سینمای دینی یک ژانر خاص نیست، بلکه ز سیاست، فرهنگ، اجتماع، اخلاقیات را در بر می‌گیرد.
دکتر محمد رجبی در پایان سخنانش تأکید کرد: مفهوم شناسی دین و مراتبش روشنگر مفهوم سینمای دینی خواهد بود
شهریار بحرانی: فیلمی دینی است که بتواند ایمان شخص را تقویت کند
شهریار بحرانی کارگردان مطرح سینما و از سخنران این نشست، به تبیین موضوع «چگونگی تبدیل امر دینی به امر سینمایی» پرداخت و گفت: امر دینی یک امر قدسی و متعالی است و اینکه ما نمی‌توانیم از دین تعریف جامعی ارائه بدهیم به این برمی‌گردد که رفتار انسان در قبال خداوند و نظام الهی یکی از وجوه دین است.
کارگردان فیلم مریم مقدس ادامه داد: سینما حیطه‌ای است که در ظاهر، رفتار در آن مهم است و چگونگی رفتار افراد در صحنه‌های مختلف نشان از آن دارد که آن‌ها چگونه فکر می‌کنند.
بحرانی با بیان اینکه امر دین در ظرف سینما، مدیومی است که با رفتارها ظهور و بروز می‌کند اظهار کرد: باید توجه خود را به رفتارها متوجه کنیم؛ جبهه باطل این رفتارها را در نظریاتش تعریف کرده است، مثلاً در درام حدود چهل وضعیت نمایشی تعریف کرده است که این صحنه‌ها شامل گناهان کبیره، زشتی‌ها، پلیدی‌ها، آسیب‌ها است و ما باید ببینیم که چه باید بکنیم تا بتوانیم رفتار را در جبهه حق، تعریف کنیم.
این کارگردان سینما خاطرنشان کرد: تفکر ضد الهی سینمای غرب دست خود را رو کرده است و در فیلم نوح ما خدایی را می‌بینیم که خشن و در پی نابودی است و…، ما که مدعی جبهه حق به چه شکل حرکت کرده‌ایم!.
ظرف سینما قابلیت امر دینی دارد
او اظهار کرد: بیان شده سینما از غرب آمده و سازوکار خود را دارد و به تعبیر هنرمندان غربی سینما قابلیت پرداختن امور متعالی و قدسی را ندارد؛ اما در این ۳۰ سال کارگردانان متعهد کشور مثل جناب مجیدی نشان دادند ظرف سینما قابلیت امر دینی دارد و با رفتارهای شایسته، انسان را به آسمان نزدیک کند.
کارگردان فیلم ملک سلیمان خاطرنشان کرد: سینمای دینی توانسته است در این سال‌ها نشان دهد که فیلم دینی میتواند مردم جهان را به سمت فطرت رهنمون شود و سریال یوسف پیامبر و فیلم‌های مجید مجیدی توانستند این را ثابت کنند.
بحرانی ادامه داد: امر دینی که از بالا به پایین می‌آید و قرار است در ظرف سینما وارد شود، در آینده نزدیک مورد نیاز است و باید به این اهمیت دهیم.
این کارگردان سینما در پایان اضافه کرد: به نظر من فیلمی دینی است که بتواند اثر ایمان شخص را تقویت کند.
الهی‌خراسانی: بسیاری از فیلم‌ها و تفکرات سینمایی در سینمای دینی جای می‌گیرد
حجت‌الاسلام والمسلمین مجتبی الهی خراسانی استاد خارج فقه و اصول حوزه علمیه مشهد از دیگر سخنرانان این نشست تخصصی، با اشاره به سخنان اساتید مدعو و نیز موضوع بحثش «سینما در مواجهه با چالش‌های معاصر دینداری»، گفت: ظرفیت عظیم سینما که تکیه خاصی بر نمایشگری دارد میتواند ظرفیت تازه‌ای در اختیار معنویت، دین و ایمان قرار دهد.
او ادامه داد: امر دینی مراتب و لایه‌هایی دارد و درست است که دین‌پژوهان ابعاد مختلفی چون: قدسی، وحیانی، عقیدتی، شناختی، تجربی، عاطفی، شعائری، مناسکی و… برای دین برشمردند، لکن باید بدانیم که در مورد کدام بخش از ابعاد سینمای دینی سخن می‌گوییم.
عضو هیئت علمی دفتر تبلیغات اسلامی خراسان رضوی یادآور شد: وقتی امر قدسی را با هنر بصری معرفی کنید لاجرم تنزلی رخ خواهد داد و در یک قوس نزولی سیر خواهد کرد.
سینما کمتر به بحث «تجربه ایمان دینی» پرداخته است
الهی خراسانی افزود: وقتی تاریخ سینمای ایران را در پرداختن به دین می‌نویسند، باید توجه به انعکاس همه این وجوه را داشته باشند، ولی معمولاً توجه ما بیشتر به ابعاد مناسکی و شعائری است و یا به نمادها و جلوه‌های بصری دین. سینما کمتر به بحث «تجربه ایمان دینی» پرداخته است و در ابتدا باید این عرصه دشوار و سخت به خوبی تبیین شود.
استادیار دانشگاه باقرالعلوم(ع) افزود: گاهی تعبیر سینمای دینی در معانی مختلف به کار می‌رود. باید توجه داشت امر دینی قابل تکامل است و در وجود آدمی که ساحت تحقق دین است در یک لایه باقی نمی‌ماند، و این لایه‌ها میتواند در عرصه سینما و هنر مشاهده شود.
او عنوان کرد: یکی از این لایه‌های دین در سینما معناگرایی و حق‌طلبی است و هر نوع معناگرایی میتواند سکوی آغاز ایمان باشد تا جایی که بعضی از معناگرایی‌ها، حرکت فکری در انسان ایجاد می‌کند، اما لزوماً سیر متعالی نداشته باشد.
ممکن است سینما دینی باشد اما به لایه «ایمان ابراهیمی» نپردازد
استاد حوزه علمیه خراسان ادامه داد: لایه‌های بعدی دین در سینما، ایمان گرایی به مفهوم پویای آن است. ایمان گرایی میتواند در نخستین مرحله، بیانگر ایمان فطری باشد؛ میل و کشش انسان به عالم غیب، به راستی و خوبی. ایمان گرایی در مرحله بعدی، به ایمان دینی یا به تعبیری «ایمان ابراهیمی» ارتقا می‌یابد. ممکن است سینما دینی باشد اما به لایه ایمان ابراهیمی نپردازد و رابطه معرفتی به خداوند در آن وجود نداشته باشد و صرفاً یک تجربه روحی در سطح فطری باشد.
این پژوهشگر دینی ادامه داد: مرحله بعدی ایمان اسلامی است که شکل تکامل‌یافته ایمان ابراهیمی است و مختصاتی دارد و در آن عقلانیت فربه می‌شود و توازن میان عقل و وحی شکل می‌گیرد، ولی متأسفانه این موضوع در سایر ادیان مورد غفلت قرار گرفته است.
الهی خراسانی بیان داشت: ما نه لازم است هر آنچه از مراتب سینمای دینی هست به دلیل اختلافات پیش‌گفته انکار کنیم، و نه این که مجبور شویم هر آنچه به ایمان، معنا و امر غیبی ارجاع می‌دهد را به طور یکسان، سینمای دینی محسوب کنیم؛ از نگاه من سینمای دینی مفهوم واحدی ندارد و یکی از دشواری‌های ما در این سال‌ها این است که ما اصرار بر تعیین یک معنای واحد داریم. سینمای دینی میتواند یک طیف باشد و بسیاری از فیلم‌ها و تفکرات سینمایی در این قلمرو جای بگیرد.
چالش‌های دنیای معاصر در عرصه دینداری
استاد حوزه علمیه مشهد در ادامه، مهمترین چالش‌های قدسی دین در دنیای معاصر را چنین برشمرد: «تبیین نقش خدا در عصر علم و تکنولوژی»، «ویژگی‌های لازم برای ایمان در عصر جدید»، «تعامل عقلانیت و دین».
او همچنین چالش‌های دینداری عرفی در دنیای معاصر را: «تزلزل هویت دینی»، «کاهش نقش رسانه‌های سنتی دینی مانند منبر»، «تطبیق‌پذیری نهادهای دینی (اماکن و مناسک اجتماعی) با شرایط جدید»، «تداوم دین‌ستیزی و ویرانگری فرهنگی غرب»، «شکسته شدن مرجعیت اجتماعی دین» دانست.
لغزش‌گاه و مشکلات سینمای دین‌پرداز
الهی خراسانی در پایان لغزش‌گاه‌ها و مشکلات سینمای دین‌پرداز را بر شمرد: «تقلیل دین به مضمون (در برابر کارکرد)»، «تعمیم دین به معناگرایی»، «درون‌گرایی و فردیت دینی»، «جامعه زدگی و شعارزدگی ایدئولوژیک»، «معنویت دینی بدون معرفت دینی»، «خرافه‌گرایی دینی»، «پرداختن به دین به مثابه فرهنگ عرفی»، «حصر دین در اماکن دینی»، «مناسک زدگی باسمه‌ای».
لازم به ذکر است، سیدمحمد حسینی پژوهشگر سینما در خلال بحث و در جایگاه دبیری جلسه به بازخوانی بخشی از آراء شهید آوینی پیرامون سینمای دینی پرداخت و نیز برخی آثار سینمای اجتماعی را به نقد کشید. این نشست با پرسش حاضرین و پاسخ اساتید مدعو پایان یافت.
