استاد خارج فقه و اصول حوزه علمیه با برشمردن ویژگی‌های مثبت و بارز حوزه علمیه قم از جمله اخلاق و اعتدال تاکید کرد: متاسفانه ویژگی‌های بارز مکتب اجتهادی قم رو به افول است.
به گزارش شبکه اجتهاد، حجت‌الاسلام والمسلمین محمد سروش محلاتی، عضو هیئت مدیره مدرسه فقهی امام خمینی (ره) در همایش «امام خمینی (ره) و مکتب اجتهادی قم» که در مدرسه فقهی امام خمینی (ره) برگزار شد، با اشاره به تعابیر مکتب اجتهادی قم، نجف، سامراء و … گفت: شاید این تعابیر، تعابیر دقیقی نباشد ولی چون اصطلاح شده ما هم آن را به کار می‌بریم ولی با دقت نمی‌توان گفت تفاوت میان شیوه اجتهاد در قم و سامراء و نجف تا حدی است که بتوان برای آن مکاتب مختلفی تعریف کرد. آن‌قدر تنوع و تکثر در کار نیست، از این رو گاهی به مدرسه تعبیر می‌شود تا این تفاوت کمتر نمود داشته باشد.
وی با اشاره به ویژگی‌های حوزه قم و با بیان اینکه مراد از حوزه قم دوره بعد از موسس حوزه است بیان کرد: این حوزه چهار مرحله را سپری کرده است؛ دوره اول دوره تاسیس که نزدیک صد سال از آن می‌گذرد؛ دوره دوم دوره پس از وفات حاج شیخ و دوره زعامت آیت‌الله بروجردی، دوره سوم دوره پس از رحلت آیت‌الله بروجردی است که شاگردان حاج شیخ مانند امام و گلپایگانی و محقق داماد در حوزه نقش داشتند و دوره چهارم نیز دوره شاگردان آیت‌الله بروجردی است که مرجعیت را دارا هستند و ما در سایه آنان هستیم.
این استاد حوزه تصریح کرد: برخی برای مقایسه دو حوزه، دو مرجع از آن را انتخاب کرده و به قیاس می‌پردازند در حالی که تفاوت میان دو مرجع و شخصیت فقهی نشان‌دهنده تفاوت میان دو حوزه نیست و حوزه قم را باید در مجموعه‌ای دید که کسانی مانند حاج شیخ عبدالکریم حائری، بروجردی، امام و دیگران در آن قرار دارند.
ویژگی‌های مکتب اجتهادی قم
وی ادامه داد: جریان فقهی قم تلاقی سه جریانی است که از قبل نیز وجود داشته است؛ از یک‌طرف حرکتی است که از نجف آغاز شده و به قم رسیده است؛ جریان دوم جریان سامراء است که حاج شیخ متعلق به این جریان بوده است و جریان سومی نیز در شکل‌گیری حوزه قم موثر بوده و آن جریان اصفهان و مکتب اصفهان است که مرحوم بروجردی هر چند در نجف در نزد آخوند درس خوانده بود ولی قبل از آن تحصیل جدی و عمده‌ای در اصفهان داشت و خیلی از مبانی فکری ایشان ریشه در اصفهان داشته است.
۱- ویژگی اخلاقی
سروش محلاتی با اشاره به ویژگی‌های مکتب اجتهادی قم عنوان کرد: ویژگی اول این مکتب ویژگی اخلاقی است؛ مرحوم حاج شیخ عبدالکریم موسس حوزه، اخلاق ویژه‌ای داشت که حوزه متاثر از این اخلاق بوده است؛ کسانی که حاج شیخ را درک کرده‌اند ایشان را در زمینه فضایل اخلاقی می‌پرستیدند.
وی با بیان اینکه حاج شیخ تعینات و تشخصاتی در مقام مرجعیت برای خود قائل نبود افزود: با نوکر و خادم خود هم‌سفره و هم غذا بود و با اکثر طلاب در پایین‌ترین مرحله، مزاح می‌فرمود و وقتی کسالت داشت بدون ردا رشته مختصری در سر داشت و در کوچه قدم می‌زد و این فضایل اخلاقی شاگردان شیخ را تسخیر کرده بود. عبای خود را در بغل می‌گرفت و در بازار اراک راه می‌رفت تا فضای تجملی که برخی داشتند شکسته شود؛ این‌ها هویت مکتب قم است و نباید آن را نادیده گرفت لذا معلوم نیست اگر مرحوم حاج شیخ روش دیگری داشت با تاسیس حوزه با آن مشکلاتی توفیقی می‌یافت.
۲- ویژگی اجتماعی بودن
عضو هیئت مدیره مدرسه فقهی امام خمینی تصریح کرد: مکتب و فقه قم از ابتدا جریانی اجتماعی بوده است یعنی فقاهت توام با سیاست؛ سیاست تنها به معنای درگیری و انقلاب نیست بلکه شناخت مسایل زمانه، احساس مسئولیت در مورد آن و حضور فعال در عرصه و بهره‌مندی از ظرفیت خود است از این رو مرحوم شیخ و بروجردی این ویژگی‌ها را دارا بودند و به هیچ عنوان فقهایی که دچار انفعال و بی اعتنا باشند نبودند.
وی افزود: امام در حرکت انقلابی خود تضادی با آنچه در گذشته رخ داده بود نمی‌دید اگرچه گاهی انتقاداتی داشت ولی روش بزرگان قبل خود را از روی اصول و مبانی می‌دانست.
۳- ویژگی تکثرگرایی
سروش محلاتی ادامه داد: ویژگی دیگر مکتب قم این است که از لحاظ علمی از ابتدا دارای تنوع و تکثر بوده است؛ فقه و کلام و فلسفه و معقول و منقول و … در حوزه قم وجود داشته است و امام و مراجع قبل از ایشان مدرس معقول و منقول بودند و هرگز در این حوزه فلسفه و حکمت ممنوع نبوده است و علاوه بر این مسایل، تعامل میان فقها هم وجود داشت و بحث همیشه در قم باز بوده است و امام به آراء بزرگان دیگر نیز پرداخته و آنان را نقد کرده است.
۴- ویژگی روشن بینی
وی با بیان اینکه مکتب قم همیشه با روشن‌بینی همراه بوده است افزود: باید محققان بنشینند و حوزه قم را حداقل در مدت ۶۰ سال مورد بررسی و تحقیق قرار دهند؛ امروز بعد از چندین دهه نظریات آن دوره بدیع و جالب به نظر می‌رسد از جمله اینکه نظریه تخصصی‌شدن ابواب فقه را مرحوم حاج شیخ عبدالکریم حائری مطرح فرمود زیرا معتقد بود فقیه فرصت نمی‌کند همه ابواب را مورد بررسی قرار دهد یا اینکه حاج شیخ ترغیب و تشویق به فراگیری زبان انگلیسی از سوی برخی طلاب داشته است که در چند دهه قبل کاری بسیار دشوار و سخت بوده است.
۵- ویژگی تعامل بین فقها
سروش محلاتی عنوان کرد: توجه به مسئله وحدت مسلمین در قم از ابتدا برای حائری و دیگران مطرح بوده است؛ همچنین اقدامات آیت‌الله بروجردی و مکاتبات و ارتباطاتی که ایجاد کرد همه در این راستا بوده است.
۶- حضور گرایش کلامی در حوزه
وی افزود: قم از ابتدا گرایش خاص کلامی داشته است؛ منظور، قم در هزار سال قبل نیست که گرایشات خاصی در میان اصحاب ائمه (ع) وجود داشته است بلکه مراد همین دوره حاج شیخ است؛ ایشان فردی است که روی مسایل ولایی حساسیت زیادی داشته و روضه‌خوانی ایام فاطمیه به این شکل از تاسیسات ایشان است اما و صد اما آن مرحوم در اعتقادات کلامی فردی بسیار معتدل بوده است که در دروس وی کاملا مشهود است.
سروش محلاتی بیان کرد: آیت‌الله اراکی که دروس شیخ را مرتب می‌نوشته و ضبط می‌کرده است این مسایل را عنوان کرده است و قابل تردید نیست از جمله در مسئله حالت سجده شیعه در عتبات که عمدتا فقها روی نیت متمرکز شده و بسته به آن فتوا داده و تجویز و توجیه کرده‌اند ولی حاج شیخ در دو عرصه بحث کرده است؛ یکی در مقابل وهابیت که هر نوع توسلی را شرک می‌دانند اما بحث دوم ایشان انتقاد از کارهایی است که عوام شیعه انجام می‌داده‌اند و ایشان فرموده که این مسایل درست نیست و باید این منکرات کنار گذاشته شود.
سروش محلاتی اظهار کرد: همان‌طور که اول با وهابی‌ها برخورد کرده است در داخل نیز نسبت به این مسئله انتقاد دارد و فرموده است که این کار در غایت اشکال است و هر کسی این کار بکند شرک نسبت به خدا پیدا کرده است که متاسفانه این مسئله شیوع هم یافته و کسی هم امر به معروف و نهی از منکر نمی‌کند وگرنه این مفاسد نباید در حرم‌های مطهر اتفاق بیفتد.
قم دارای مکتب است و خصوصیات آن نیز به لحاظ فقهی متفاوت است
وی افزود: قم واقعا دارای مکتب است و خصوصیات آن نیز به لحاظ فقهی متفاوت است البته ممکن است کسی بگوید آنچه شیخ در مورد سجده در عتبات گفته است را قبول نداریم و اشتباه است ولی عرض بنده این است که قم حاج شیخ و مرحوم بروجرودی دارای این ویژگی بوده و حتی مرحوم بروجردی نیز در مورد این سنخ کارها نفی و نهی شدید داشت و حتما برخورد می‌کرد و حساسیت زیادی روی آن داشت و این از مشترکات دوره اول و دوم در حوزه قم بوده است.
سروش محلاتی بیان کرد: اگر از این اصول ویژگی‌های مکتب قم عدول کنیم به مسئله فروع نیز می‌توانیم بپردازیم؛ از جمله در بحث عرف میان قم و نجف تفاوت وجود دارد؛ همه پذیرفته‌اند که عرف مرجعیت در تطبیق مصادیق هم دارد یا نه که نجف منکر نقش عرف در مصادیق هستند و اکثرا نسبت به آن متفق‌القول هستند ولی قم مرجعیت عرف در مفاهیم و مصادیق یعنی هر دو را پذیرفته است و مرحوم حاج شیخ و امام هر دو نیز این مسئله را پذیرفته‌اند.
ویژگی‌های بارز مکتب اجتهادی قم رو به افول است
سروش محلاتی با اشاره به وضعیت امروز مکتب قم عنوان کرد: امروز متاسفانه مکتب قم در شرایطی است که امتیازات گذشته آن دائما در حال تقلیل است؛ امروز بسیاری از بزرگان حوزه روی خوشی با بخشی از معارف دینی به خصوص فلسفه و معقول ندارند با اینکه خودشان در مکتب قم پرورش یافته‌اند.
وی با اشاره به تغییر و تحول در مکاتب و زاویه‌دار شدن چه در جهت مثبت و با منفی افزود: ما قم را با سبک اخلاقی حاج شیخ می‌شناسیم یعنی بر هم زدن تعینات و تشخصات و بی‌آلایشی و بی‌تکلفی که امروز متاسفانه در خطر است؛ بزرگان جای خود را دارند ولی متاسفانه اصاغر طلاب نیز گرفتار این تعینات و تشخصات هستند و این تعلق بدنه حوزه را فراگرفته است.
این استاد حوزه اظهار کرد: شخصیت‌های علمی گذشته بی‌تکلف و بدون تشخص بودند و زندگی آنان عادی بود ولی امروز متاسفانه در حال دور شدن هستیم و این خطری جدی و آفت بزرگی است.
سروش محلاتی تصریح کرد: در گذشته حوزه قم در مسائل اجتماعی موضع فعال داشت که در دوره مرحوم بروجردی تعامل با دولت حاکم بود و در برخی کارها که احساس خطر می‌کرد می‌ایستاد و پیام می‌داد ولی آفتی که امروز قم را در بر می‌گیرد این است که طلبه باید عبایش را روی سر خود بکشد و با مسائل کاری نداشته باشد و سر در لاک خود فرو برد و متاسفانه این مسئله در حال ترویج و تبلیغ است.
وی افزود: چهارمین تغییری که حوزه قم را تهدید می‌کند این است که قمی که روش اعتدالی داشت، قرار است تبدیل به کانون تندروی در مسایل فکری و اعتقادی شود که باعث تاثر است؛ این قم، قم حاج شیخ و مرحوم بروجردی نیست.
سروش محلاتی با بیان اینکه ما از اینکه درهای قم باز شود و علما از مناطق دیگر بیایند و نظرات خود را مطرح کنند نباید نگران باشیم زیرا موجب تقویت بنیه علمی حوزه می‌شود تاکید کرد: به لحاظ مبنایی و اصولی نمی‌توان مکتب قم را از امام جدا کرد؛ امامی که آن مشی اخلاقی را داشته و از محضر بزرگان تلمذ کرده است و همه باید برای این قم تلاش کنیم تا باقی بماند.
