اعرافی: شهید صدرهمان‌طور که در دانش نابغه‌ای نوآور و گسترش‌‌دهنده مرز دانش است در الگوی تعاملی مرجعیت و نهادها و عرصه‌های اجتماعی نیز نابغه است. متأسفانه افکار شهید صدر ادامه پیدا نکرد و حوزه‌های علمیه در این زمینه کوتاهی کردند.

به گزارش خبرنگار اجتهاد، همایش بزرگداشت آیت‌الله شهید محمدباقر صدر و خواهرش بنت‌الهدی صدر با عنوان «راه صدر» در مجتمع آموزش عالی امام خمینی قم وابسته به جامعه المصطفی العالمیه برگزار شد. در این همایش که با حضور طلاب و فضلای ایرانی و غیر ایرانی برگزار شد، سخنرانان به بیان ویژگی‌های علمی و شخصیتی شهید صدر پرداختند. این نشست با همکاری مرکز پژوهش‌های شهید سید محمدباقر صدر و همزمان با ایام شهادت این فقیه نابغه برگزار گردید.

آیت‌الله سید عبدالهادی حسینی شاهرودی از شاگردان شهید صدر به عنوان سخنران اول به ایراد سخن پرداخت و در آغاز سخنان خود گفت: وقتی در راه بزرگان دین و کسانی که در راه اسلام فداکاری کردند صحبت می‌کنیم، آنچه ضرورت دارد این است که از این افراد الگو بگیریم و در رویداد‌های زندگی‌مان خودمان را با آن‌ها بسنجیم و اقدام کنیم.

عضو مجلس خبرگان رهبری افزود: تجدید خاطره خوب است اما ما باید دید چه درس‌هایی از این بزرگوارها می‌توان گرفت و بر همین اساس خاطراتی که از این بزرگوار دارم به‌علاوه مطالبی را عرض می‌کنم.

رابطه شهید صدر با امام خمینی(ره) چگونه بود

حسینی شاهرودی در ادامه گفت: ما جهت‌گیری بحث را به رابطه بین مرحوم امام و شهید صدر اختصاص می‌دهیم، زیرا این مسأله تأثیر بیشتری خواهد داشت. هنگامی که امام به نجف مشرف شد استاد ما شهید صدر یکی از مدرسین نجف بود که در صراط مرجعیت قرار داشت و امید می‌رفت که به مرجعیت برسد؛ در این زمان شاگردان ایشان از تعداد انگشتان دست بیشتر نبودند؛ اما امام به عنوان یک مرجع تقلید و با آن هیبت اجتماعی و شخصی به نجف آمد و حدود دو ماه از وقت ایشان پس از ورود به نجف به دیدار علما از ایشان و بازدید سپری شد. درس امام خمینی در نجف از صفر و با چند شاگرد نبود. ایشان روز نخست درس خود، درس نگفت بلکه سخنرانی داشت درباره وظایف مسلمانان و حوزه علمیه درباره مسائل اجتماعی و از فردای آن روز درس را شروع کردند.

این شاگرد شهید صدر ادامه داد: من نمونه‌ای کم‌نظیر در تاریخ مرجعیت را ذکر می‌کنم. یکی از شاگردان ایشان در طبقه قبل از ما یعنی شهید سید محمد صدر ـ که این طبقه شامل مرحوم آیت‌الله سید محمد صدر پدر مقتدا صدر، آیت‌الله حسینی حائری، آیت‌الله حسینی اشکوری و مرحوم عبد الغنی اردبیلی بود ـ به علت علاقه خاصی که استاد ما به امام به علت اشتراک در اهداف داشتند، به ایشان امر می‌کنند که شما به عنوان سفیر حسن نیت به امام بگوئید ما علم و هدف و راه شما را قبول داریم؛ لذا به دستور ایشان سید محمد صدر در درس امام حاضر شدند و در تمام مدتی که امام در نجف درس گفت در این درس‌ها حاضر بود و همه درس‌های امام را نوشت و نوشته‌های ایشان هم محفوظ است. البته مرکز نشر آثار امام از ایشان خواست که درس‌های امام به تقریر ایشان را چاپ کند که ایشان قبول نکرد و گفت: این‌ها ثمرات درس امام در حوزه نجف است و باید در نجف چاپ شود. البته اگر هم چاپ می‌شد شهادت ایشان را خیلی نزدیک‌تر می‌کرد. امام نیز از این استقبال شهید صدر خشنود شد.

نماینده مجلس خبرگان رهبری در ادامه بیان داشت: در آن زمان فکری غلط رواج داشت که برخی میان طاغوت ایران و عراق مقایسه می‌کردند و بر اثر رویدادهای مختلف می‌گفتند که این طاغوت بر آن یکی ترجیح دارد؛ اما در این فضا به‌طور طبیعی اساساً برنامه‌ریزی استاد ما آیت‌الله صدر در جهت تشکیل حکومت اسلامی در عراق بود و از سوی دیگر نیز امام راحل(ره) درصدد ایجاد حکومت اسلامی در ایران بود و این دو حرکت هیچ تقابلی با هم نداشت،‌ اما آن فکر غلط نوعی تقابل را ایجاد کرده بود، در حالی‌که هیچ تقابلی وجود نداشت و هر کس در هرجای اسلام وظیفه داشت بنا به امکانات و شرایط خود، مبارزه کند و طاغوت را از میان بردارد و اسلام را در آنجا پیدا کند. البته در نجف این فضا با توجه به اینکه برخی از اطرافیان امام از امکانات دولت وقت عراق مثل رادیو و مانند آن در جهت مبارزه با شاه استفاده می‌کردند، این ذهنیت در برخی بیشتر شده بود، ‌درحالی‌که استفاده از امکانات طاغوت برای نابود کردن طاغوت در هر جای دیگر عالم هیچ اشکالی ندارد.

شاگرد شهید صدر در بیان دومین خاطره افزود: به علت فضاسازی‌های نادرست برخی گمان می‌کردند بین راه امام و شهید صدر تقابلی وجود دارد؛ لذا یکی از طلاب جوان که هنوز به سطح دروس خارج نیز نرسیده بود نزد شهید صدر آمد و پرسید که نظر شما درباره امام خمینی چیست؟ شهید صدر در پاسخ می‌فرماید: «خطّه أقرب الخطوط لخطّنا و شخصه أحبّ أفراد العالم لنا؛ خط ایشان نزدیک‌ترین خط در جهان به خط ما و شخص ایشان محبوب‌ترین افراد عالم در نزد ما است».

مرجعیت ابزار و راهی است برای اسلام

حسینی شاهرودی در بیان خاطره سوم گفت: استاد شهید ما طرحی داشت به نام «المرجعیه الموضوعیه» یعنی مرجعیت نهادینه شده، بدین معنی که تشکیلات مرجعیت که با مرگ آن‌ها جمع می‌شود و از بین می‌رود ـ به خلاف نهادهای دولتی که با تغییر دولت از بین نمی‌رود ـ باید باقی بماند و سازمان و وکلاء و معتمدین مرجع فعلی تداوم مرجعیت سابق باشد. البته طرح ایشان بدین گونه بود که لزوماً مرجع یک نفر نخواهد بود بلکه بیش از یک نفر هم ممکن است دارای تشکیلات واحد باشند. این طرح پس از مباحثی که بین ایشان و آیت‌الله حائری گذشت مطرح شد و در جلسه خاصی که بین ایشان و برخی شاگردان برگزار می‌شد نیز مطرح گردید. اعضای این جلسه شهید حکیم و سید کاظم حائری و مرحوم سید عبدالغنی اردبیلی و بنده سید محمود هاشمی شاهرودی بودند. در این جلسه درباره شئون مرجعیت و وکلا و نامه‌ها و ارتباطات دانشجویان خارج از کشور که فعالیت سیاسی می‌کردند بحث می‌شد.

عضو مجلس خبرگان رهبری ادامه داد: شهید صدر در جلسه مشورتی شاگردان خاصشان تصریح کردند: من از شما می‌خواهم که از اکنون به خودتان تلقین کنید که مرجعیت من هدف نیست، بلکه مرجعیت من ابزار و راهی است برای اسلام. من از شما می‌خواهم از اکنون این را به خودتان تلقین کنید؛ زیرا ممکن است در آینده لازم شود که شما به‌جای این مرجعیتی که به آن دل بسته‌اید از مرجعیت دیگری حمایت کنید. مثلاً شاید لازم باشد شما در آینده از مرجعیت امام خمینی حمایت کنید و اگرچه من می‌دانم که شما در آینده به وظیفه‌تان عمل می‌کنید، اما باید از الآن به خودتان تلقین کنید تا در آینده برای انجام تکلیف در فشار روحی قرار نگیرید.

شهید صدر تمام توانش را در خدمت انقلاب قرار داد

شاگرد شهید صدر ادامه داد: در این نامه که به خط خود شهید صدر و با امضای «أبوکم» نوشته شده، تمام توان و امکانات و پشتوانه خود که شاگردانش بودند را یکجا به امام تقدیم می‌کند و تمامی آن‌ها را در خدمت انقلاب قرار می‌دهد. شهید صدر در این نامه به شاگردان توصیه می‌کند که لازم است همان‌گونه که خمینی در اسلام ذوب شده است ما نیز در او ذوب شویم. بالأخره نیز شهید صدر به دستور امام خمینی در عراق باقی می‌ماند و همانجا به شهادت می‌رسد.

در ادامه این همایش آیت‌الله علیرضا اعرافی مدیرحوزه‌های علمیه کشور به عنوان سخنران دوم به ایراد سخن درباره شخصیت شهید صدر پرداخت. ایشان با بیان علاقه قدیمی خود به شهید صدر عنوان کرد: متأسفانه افکار شهید صدر با شاگردانش ادامه پیدا نکرد و با شهادت ایشان دفن شد و نیز حوزه‌های علمیه در این زمینه کوتاهی کرده‌اند.

مدیر حوزه‌های علمیه کشور در چند محور به بیان مطالبی درباره برجستگی‌های شهید صدر پرداخت. وی نخستین و مهم‌ترین ویژگی شهید صدر را توسعه‌بخشی به مرزهای دانش عنوان کرد و گفت: ما محقق و صاحب‌نظر زیاد داریم اما مقوله دیگری هست به نام توسعه مرزهای دانش، بدین معنا که شخص از سطح‌های متعارف عبور کند و در متدولوژی تحول کلانی ایجاد نماید. ممکن است دانشی مانند فقه یا اصول صد یا دویست سال پیش برود و عمق آن نیز افزایش بیابد اما چنین تحولی تحول بنیادین در مرزهای دانش نیست. کسانی که به اعماق روش‌شناسی می‌رسند می‌توانند مرز دانش را توسعه بدهند.

شهید صدر و توسعه مرزهای دانش

مدیر حوزه‌های علمیه ادامه داد: البته توسعه متعارف یک چیز است و توسعه مرزهای دانش چیز دیگری است. گاهی توسعه مرزها هم به آرامی و توسط یک جمع صورت می‌گیرد. این نوعی انقلاب است که باید آن را در مقطعی صد یا دویست‌ساله بررسی کرد. گاهی هم این انقلاب علمی توسط یک شخص صورت می‌گیرد.

رئیس جامعه المصطفی العالمیه ادامه داد: در جمع‌بندی می‌توان گفت رشد علمی دانش سه گونه است: ۱٫ رشد متعارف کمی و کیفی؛ ۲٫ تحول و انقلاب در مرزهای دانش که با تغییر در روش شناسی‌ها، پارادایم یک علم را تغییر می‌دهد؛ ۳٫ گاهی هم تحول و انقلاب دربرهه‌ای توسط یک شخصیت رخ می‌دهد. فیلسوفان علم راجع به این مسأله بحث کرده‌اند مانند نسبیت انیشتین که تکانه‌ای در علم بود.

این استاد سطوح عالی حوزه نوع سوم را نیازمند برجستگی و نبوغ دانست که رهبر معظم انقلاب نیز در ویژگی‌های شهید صدر به این نکته اشاره کرده‌اند. این نبوغ هم نیازمند ضریب بالای هوشی و استعدادی است و هم ضریب بالای هوش عاطفی هیجانی؛ همان‌گونه که نوعی جامعیت و شمول نیز لازم است.

امام جمعه قم، شهید صدر را از تحول آفرینان گروه سوم دانست و افزود: اینکه شخصی در کمتر از پنجاه سالگی به شهادت برسد و این همه آثار متنوع از خود به جای بگذارد و از طرفی مرزهای دانش را هم جابجا کند نشانه‌ی نبوغ او است.

این استاد سطوح عالی حوزه در ادامه مهم‌ترین نوآوری‌های علمی شهید صدر را بدین ترتیب ذکر کرد:

1. منطق استقرا و الاسس المنطقیه که هم منطق ارسطویی و هم منطق استدلالی جدید و قضایای حساس استقرا را مورد بررسی قرار داده و به نظریه رسیده و از آن در فقه نیز استفاده کرده است.
2. نظام سازی علمی؛ البته شاگردان ایشان در این‌باره کار علمی انجام نداده‌اند. مثلاً ایشان در منطق نظام‌سازی کرده است. ما در بحث اجتهاد و تقلید ۱۵ نکته و سؤال در این زمینه مطرح کردیم و پاسخ‌هایی هم به آن داده‌ایم.
3. تفسیر موضوعی؛ که نسبتی هم با نظام سازی دارد، اما در عین حال نکات منهجی و متدولوژیک هم در این تفسیر وجود دارد. این کار در اواخر عمر ایشان بود و مع‌الأسف از تطبیق آن در حوزه‌های دیگر محروم شدیم.
4. مدل‌سازی علمی که درباره نظام اسلامی مطالبی ارائه شده است.
5. نظام سازی فلسفی خاص به خود ایشان در فلسفتنا که با حکمت متعالیه تفاوت‌هایی دارد.

آیت‌الله اعرافی در ادامه بحث از نوآوری‌های علمی شهید صدر گفت: پایین‌تر از این سطح ایشان نظریات مهم دیگری مانند «حق الطاعه» و «منطقه الفراغ» دارند که در جای خود مهم است.

مدیر حوزه‌های علمیه کشور افزود: نکته دیگر در زندگی ایشان این است که جو حاکم بر حوزه نجف را شکافت؛ البته با آنکه حوزه نجف خواستگاه نهضت‌های مهم بود، اما در برهه‌هایی به انزوا فرو رفت. در فاصله‌ای که حوزه نجف با عمق جامعه داشته ایشان مرزها را درنوردیده و حصارها را شکسته و وارد عرصه‌های جدیدی شده است. ایشان در خلاف مسیر حرکت کرده و از نظر نوع حرکت اجتماعی نیز یک مبتکر است.

شهید صدر آفاق برون حوزوی را کشف و باز کرد

مدیر جامعه المصطفی شهید صدر را توسعه دهنده الگوی رابطه مرجعیت و حوزه با نهادهای اجتماعی دانست که آفاق برون حوزوی را کشف و باز کرد.

وی افزود: البته بزرگ‌تر از این کار را امام در حوزه قم انجام داده بود و البته حیات حوزه هم به این است که در ارتباط با جامعه پرنشاط باشد و با مردم همدردی و درک و در برابر واقعیات عکس‌العمل داشته باشد. این تراز در آن زمان پایین آمده بود و شهید صدر در این جهت مرز شکن است.

اعرافی در پایان سخنان خود، شهید صدر را در نظام‌های درسی نیز صاحب سبک دانست و در نهایت ایشان را انسانی مجاهد اخلاقی و از خود گذشته دانست که با وجود آنکه می‌دانست حمایت از انقلاب اسلامی ایران به رهبری امام خمینی موجب اعدام او خواهد شد از این حمایت دست برنداشت و به شهادت رسید.

شایان‌ذکر است دومین همایش بزرگداشت استاد شهید آیت‌الله سید محمدباقر صدر و خواهرش بنت‌الهدی در روز یکشنبه ۳ اردیبهشت، ساعت ۱۶ الی ۲۰ و به همت پژوهشگاه تخصصی شهید صدر و مؤسسه فرهنگی شهدای هفتم تیر (سرچشمه) و با سخنرانی آیت‌الله عباس کعبی (عضو مجلس خبرگان رهبری)، استاد حسن رحیم‌پور ازغدی (عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی) و دکتر ژولین پلیسیه (اقتصاددان و مترجم آثار شهید صدر به زبان فرانسوی) و در محل و در سالن همایش‌های مؤسسه شهدای انقلاب اسلامی واقع در: میدان بهارستان، نرسیده به چهارراه سرچشمه، کوچه شهید صیرفی پور برگزار خواهد شد.