اختصاصی شبکه اجتهاد: حجۀالاسلام دکتر سید مهدی نریمانی، پژوهشگر فقه و استاد دانشگاه مفید، در این یادداشت، امکان تمسک به قاعده لاضرر برای اثبات حرمت استفاده از بازی‌های رایانه‌ای آسیب‌زا و احیاناً حرمت خرید و فروش و ترویج و نشر آن‌ها را بررسی می‌کند.

پیام‌آور صلح و سلامت (ص)، در جمله‌ای ماندگار، یکی از قواعد فقه اسلامی و برگرفته از آیات قرآن[۱] را بر زبان جاری ساخت که امامیه[۲] و اهل‌سنت[۳] آن را در کتب حدیثی نقل کرده و از آن در استنباطات فقهی بهره گرفته‌اند.[۴]

در این یادداشت امکان کاربرد قاعده مزبور در بحث بازی‌ها به‌ویژه بازی یارانه‌ای مورد بررسی قرار می‌گیرد. بی‌گمان این قاعده در خسارت‌ها و مصدومیت‌های جسمی حین بازی جاری است،[۵] اما در این نوشتار به دنبال آن هستم که آیا قاعده لاضرر، در ضررهای روحی و معنوی (احتمالی) برخی بازی‌ها نیز کاربرد دارد.

در بازخوانی احادیث امامیه و اهل‌سنت، درمی‌یابیم، این حدیث شریف در چندین مورد مختلف مورد استناد پیام‌آور خیر و رحمت (ص) قرار گرفته است که مهم‌ترین آن‌ها مطابق نقل امامیه، به شرح ذیل است:

«سمره بن جندب، درخت خرمایى در باغ یکى از انصار داشت. منزل آن انصارى در آستانه باغ قرار داشت. سمره، بدون اجازه از انصارى براى سرکشی از درخت خود رفت‌وآمد می‌کرد. مرد انصارى از سمره خواست: هنگام ورود اجازه بگیرد؛ اما او نپذیرفت و مرد انصارى مجبور شد به پیامبر (ص) شکایت کند.

 پیامبر اسلام (ص) مدعی علیه (سمره) را احضار و شکایت انصارى را به او اطلاع داد و از او خواست هنگامى که قصد دارد وارد باغ شود اجازه بگیرد، اما او نپذیرفت.

پیامبر فرمود: به جای آن، درختی در بهشت بگیر، سمره نپذیرفت.

پیامبر اسلام (ص) خطاب به مرد انصارى فرمود: این مردِ زیان رسانی است؛ درخت را از ریشه بکن و بینداز جلوی او! چون ضرر و ضرار ممنوع است.»

برای اثبات «ضمان در خسارت معنوی» توسط قاعده «لاضرر» باید دو مسئله مشخص گردد؛ ۱. مثبت حکم بودن قاعده؛ ۲. شمول قاعده نسبت به خسارت معنوی.

بهترین دلیل برای مثبت حکم بودن قاعده، استنادهای متعدد اهل‌بیت (ع) برای اثبات حکم شفعه و ممنوعیت جلوگیری از اضافه آب چاه و موارد دیگر است؛ در ضمن پیامبر اعظم (ص) با استناد به «لاضرر ولا ضرار» حکم به کندن درخت سمره، بدون اجازه وی داد تا بهانه از بین بردن امنیت خانواده انصاری، از دست سمره گرفته شود که نشان از آن دارد که این قاعده توانایی «اثبات حکم» را دارد و فقط «حاکم بر ادله احکام اولیه» نیست، زیرا اگر این قاعده، فقط حاکم بر ادله احکام اولیه بود، پیامبر (ص) می‌فرمود: «حق بازدید از درختت را نداری» اما این‌که «چون بازدید بدون اجازه از درخت، باعث ایجاد مشکل در زندگی دیگران است، لذا باید درخت را از ریشه درآورد»، نشانگر مثبت حکم بودن این قاعده است یعنی به سبب تخلفی که سمره مرتکب شده بود و حاضر به اصلاح رفتار سابقش نبود، پیامبر (ص) حکم به ریشه‌کن کردن درخت وی می‌دهد.

اگرچه در بحث شمول قاعده در مورد ضررهای معنوی، برخی اختلاف‌ها به چشم می‌خورد؛[۶] اما با توجه به متن حدیث سمره که از چندین طریق در منابع حدیثی اسلامی نقل شده است، قضاوت پیامبر اکرم (ص) میان انصاری و سمره، در خسارت غیرمادی بوده است که می‌توان از آن به «کاسته شدن رفاه و امنیت» تعبیر کنیم.

لازم به یاد است اگرچه در گذشته، افراد به ضررهای غیرمادی کمتر توجه می‌کرده‌اند و حتی گاهی آن‌ها را به حساب نمی‌آورند و به همین خاطر، در کتب فقهی قدیمی، کمتر به این نوع ضرر و خسارت اشاره شده است؛ اما امروزه توجه ویژه‌ای به «خسارت‌های معنوی» و «خسارت به حقوق معنوی» می‌شود و لازم است در فتاوا و قوانین، این مورد بیشتر مورد توجه قرار گیرد.

به نظر می‌رسد غیر از متن حدیث سمره که در مورد خسارت غیرمادی بود، دلیل‌ها و نشانه‌های دیگری برای شمول قاعده لاضرر نسبت به خسارت‌های معنوی وجود دارد؛ برای مثال در قرآن ریشه «ضرر» برای خسارت‌های غیر مادی[۷] بسیار به کار رفته است؛ همچنین در لغت اصل واحد این ماده همان «مقابل منفعت» بودن است،[۸] که شامل خسارت‌های معنوی نیز می‌شود.

با توجه به مطالب بیان شده، اگر خسارت‌های معنوی ایجاد شده توسط بازی‌های کامپیوتری، قابل توجه باشد (از لحاظ عقلا، معتنابه باشد) و مصرف کنندگان این محصولات، بدون اطلاع از این خسارت‌ها، مشغول بازی با آن شوند؛ باید حکم به ضمان تولید کنندگان این محصولات داد.

پی‌نوشت:

[۱]. بقره، ۲۳۱ و ۲۳۳ و ۲۸۲؛ نساء، ۱۲؛ طلاق، ۶.

[۲]. من لایحضره الفقیه، شیخ صدوق، ج ۳ ص ۱۴۷ و ج ۴ ص ۳۳۴؛ دعائم الاسلام، قاضى نعمان مغربى، ج ۲ ص ۴۹۹؛ وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، ج ۱۸ ص ۳۲؛ الفصول المهمه فى أصول الأئمه، شیخ حر عاملى، ج ۱ ص ۶۷۲؛

[۳]. المسند، شافعى، ص ۲۲۴؛ صحیح مسلم، مسلم نیشابوری، ج ۴ ص ۱۶۱؛ سنن الدارقطنی، دارقطنى، ج ۳ ص ۶۴؛ السنن الکبرى، بیهقى، ج ۶ ص ۶۹ و ص ۴۲۳ و ج ۱۰ ص ۱۳۳؛ سنن أبى داود، ابن أشعث سجستانى، ج ۲ ص ۱۱۸؛ نصب الرایه، زیعلى، ج ۶ ص ۴۲۳؛ المعجم الأوسط، طبرانى، ج ۱ ص ۸۹؛ إرواء الغلیل، محمد ناصر آلبانى، ج ۳ ص ۴۰۸ ح ۸۹۶؛ اللمع فى أسباب ورود الحدیث، جلال الدین سیوطى، ص ۵۵؛ الأذکار النوویه، یحیى نووى، ص ۴۰۷ ح ۱۲۴۱٫

[۴]. لازم به یاد است، فقیهان شیعه در تبیین مفاد دقیق این قاعده، چند نظریه مطرح کرده اند:

نفیِ مانعیت اسلام (ابوجعفر محمد صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج ۴، ص ۳۳۴)

نفی ضرر غیر متدارک (عبدالله بشروی، الوافیه فی اصول الفقه، ص ۱۹۴)

نفی حکم ضرری (مرتضی انصاری، المکاسب، ج ۵، ص ۱۶۱؛ قواعد فقهیه (بجنوردى، سید محمد)، ج‌۱، ص: ۲۵۸‌)

نفی حکم به لسان نفی موضوع (محمدکاظم خراسانی، کفایه الاصول، ص ۳۸۲)

حمل نفی بر نهی: (فتح الله نمازی شیرازی، قاعده لا ضرر ولا ضرار، ص ۳۷)

نهی حکومتی و سلطانی (روح‌الله خمینی، انوار الهدایه، ج ۱، ص ۳۷۳)

حکم ضرری نداریم و ضرر رساندن جایز نیست و ضمان آور است. (سیدعلی سیستانی، قاعده لا ضرر ولا ضرار، ص ۱۳۴)

ضرر چه در قانون گذاری و چه در مرحله اجرا مشروعیت ندارد (قواعد فقه (محقق داماد)، ج‌۱، ص: ۱۵۰)

[۵]. برای اطلاع از نظر مراجع تقلید در مورد ضمان خسارتهای جسمی در ورزش ر.ک: تبریزی، استفتائات جدید، ج ۱، ص ۴۹۴؛ بهجت، استفتائات، ج ۴، ص ۵۱۲؛ منتظری، استفتائات ضمان، ص ۱۹۷؛ مکارم شیرازی، استفتائات جدید، ج ۳، ص ۴۲۹.

[۶]. امام خمینی، الرسائل، ج ۱، ص ۳۲

[۷]. نقصان در اعتقاد: توبه، ۱۰۷؛ نقصان در راه خیر و هدایت: مائده، ۱۰۵: نقصان در معیشت: طلاق، ۶؛ نقصان در علم: بقره، ۱۰۲.

[۸]. مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج ۷، ص ۲۵.