رکن اساسی هر تمدنی، «شهر» است و در چشم‌انداز رسیدن به تمدن نوین اسلامی، داشتن «فقه شهر» و پرداختن بدان با رویکرد فقه اجتماعی ضروری است. از این رو پژوهشگر حوزه علمیه مشهد در نشستی به تبیین چیستی، ابعاد، ساختار «فقه شهر» و قواعد حاکم در این عرصه پرداخته است.

به گزارش خبرنگار اجتهاد، امروزه شاهدیم، شهر به عنوان یک پدیده پویا اثرات انکارناپذیری بر زندگی مردمان خود گذاشته است. از آنجا که ساخت شهرها مبتنی بر اندیشه‌ای بنیادین رقم می‌خورد و خود بستری برای انتقال این اندیشه به ساکنانش می‌گردد، ضروری است نظام شهرسازی مبتنی بر آموزه‌های اسلامی بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته و این مهم جز با هم‌اندیشی متخصصان علوم اسلامی و شهرسازی تحقق نمی‌یابد.

از این رو، در ادامه سلسله نشست‌های تخصصی «فقه شهر و شهرنشینی»، ششمین نشست تخصصی در قالب کرسی ترویجی، عرضه و نقد ایده علمی با موضوع «فقه شهر؛ چیستی، ابعاد، ساختار» از سوی گروه فقه کاربردی پژوهشکده اسلام تمدّنی با حضور اساتید، فضلا و دانش‌پژوهان حوزه علمیه مشهد برگزار شد.

در این نشست که امروز در اتاق جلسات تخصصی دفتر تبلیغات اسلامی خراسان رضوی، برگزار شد، حجت‌الاسلام علی الهی خراسانی پژوهشگر و مدرس حوزه علمیه مشهد به عنوان ارائه دهنده بحث، حجت‌الاسلام والمسلمین عبدالحمید واسطی استاد حوزه علمیه مشهد و نظریه‌پرداز تمدن اسلامی به عنوان استاد ناقد و حجت‌الاسلام والمسلمین علی شفیعی عضو هیئت علمی و مدیر گروه فقه کاربردی پژوهشکده اسلام تمدّنی نیز به عنوان دبیر علمی این کرسی ترویجی در این نشست حضور داشتند.

نظام شهرسازی اسلامی

علی الهی خراسانی در ابتدای ارائه خود بیان داشت: فقه شهر در دو بعد کلان به «زندگی شهری» و «نظام شهرسازی» می‌پردازد. درباره نظام شهرسازی اسلامی به‌عنوان بعد کلان دوم فقه شهر باید گفت فرآیند اجتهاد منظومه‌ای در نظام‌سازیِ شبکه موضوعات شهرسازی بر اساس مراحل زیر صورت می‌گیرد که به اختصار توضیح خواهم داد.

او اولین گام را «طراحی نظام موضوعات شهر و شهرسازی» عنوان کرد و اظهار نمود: برخلاف اجتهاد مسأله نگر که برون‌داد آن در توضیح ‌المسائل‌های موجود است، در اجتهاد منظومه‌ای، موضوع‌شناسی در قالب «نظام‌واره» ضروری می‌نماید و اولین مرحله اجتهادی به‌شمار می‌رود.

الهی خراسانی دومین مرحله را «طراحی نظام سؤالات شهرسازی از شریعت» دانست و گفت: پس از طراحی نظام موضوعات و ارتباط شبکه‌واری آن‌ها، نسبت به هر یک از عرصه‌های شهر و شهرسازی و بر اساس نظام موضوعات و با نگاه به واقعیت زندگی شهری، سؤالات مشخص و جزئی از موضع شریعت طراحی می‌شود.

این محقق فقه شهر، «انسجام مفاهیم مرتبط با شهر و شهرسازی در آیات و سیره اهل‌بیت (ع)» مرحله بعدی نظام‌سازیِ شبکه موضوعات شهرسازی خواند و بیان کرد: با توجه به نظام موضوعات شهر و شهرسازی، مفاهیم متناسب با آیات و نیز سیره قولی، فعلی و تقریری اهل‌بیت (ع) کشف و استخراج می‌شود. به‌عنوان مثال مفهوم بلندمرتبه‌سازی در شهر، مرتبط با مفهوم «رفع بناء البیت» یا «تشیید البنان» در منابع شریعت است. این مفاهیم باید دسته‌بندی و انسجام منطقی داشته باشد.

الهی خراسانی در ادامه درباره چهارمین مرحله «اصطلاح‌نامه جامع معارف اهل بیت(ع) در عرصه‌های شهرسازی»، گفت: پس از کشف مفاهیم متناسب با موضوعات شهر و شهرسازی در سیره قولی، فعلی و تقریری اهل بیت (ع)، بر اساس دانش اصطلاح‌نامه نویسی و بروزترین روش آن، اصطلاح‌نامه‌ای جامع تدوین می‌شود.

او در تبیین مرحله پنجم «استنباط و تولید نظریه‌های فقهی در شهرسازی»، اظهار کرد: برای هر مدخلِ کلان کشف شده در اصطلاح‌نامه جامع شهرسازی اسلامی، باید نظریه فقهی تولید شود.

مدرس حوزه علمیه مشهد افزود: در اجتهاد منظومه‌ای، فقه علاوه بر کشف اعتبار قانونی، تولید «نظریه فقهی» را نیز بر عهده دارد.

این پژوهشگر در تشریح مرحله ششم نظام‌سازیِ شبکه موضوعات شهرسازی به موضوع «طراحی الگوهای اسلامی شهرسازی» پرداخت و اظهار داشت: بر اساس نظریه‌های تولید شده، جهت استنباط و طراحی الگوهای زیست شهری بر اساس معارف اسلامی، اجتهاد منظومه‌ای صورت می‌گیرد؛ البته این اجتهاد زمان بردار است و نباید از پیچیدگی و سختی این اجتهاد دوری کرد و این اجتهاد را سطحی و زودبازده دید.

او افزود: این اجتهاد، متکی بر تلاش فردی نیست و به‌مثابه «دستگاه اجتهاد» است که حتماً باید به‌صورت گروهی انجام شود. نتیجه این اجتهاد لزوماً احکام پنج‌گانه تکلیفی و اعتبارات قانونی نیست بلکه الگوهای فرهنگی و زیستی است که می‌تواند قانون‌ساز باشد. این اجتهاد، بر اساس مطالعات میان‌رشته‌ای در علوم اسلامی و علوم انسانیِ مرتبط با شهر و شهرسازی شکل می‌گیرد.

الهی خراسانی مرحله بعدی را «برنامه‌ریزی سطح بندی‌شده و طراحی نظام ترجیح اجتماع» عنوان کرد و افزود: برای تحقق و عینیت‌یابی الگوهای زیست شهری در جامعه، دستگاه اجتهاد نیز حضور دارد. اجتهاد منظومه‌ای با توجه به سطوح خرد، کلان و توسعه جامعه برنامه‌ریزی می‌کند. بُعد قوام‌بخش این برنامه‌ریزی، طراحی نظام ترجیح و پسند اجتماعی است. برای تحقق الگوها باید مسیر «انتخاب» همگانی و پسند عمومی جامعه را در نظر گرفت. سبک زندگی، بستر انتخاب فرد و جامعه است و نمی‌توان با تحمیل حاکمیتی و بدون توجه به نظام ترجیح و پسند جامعه، الگوهای شهرسازی اسلامی را در جامعه جاری کرد و عینیت بخشید.

ارائه دهنده بحث در خاتمه به آخرین مرحله نظام‌سازیِ شبکه موضوعات «شهرسازی «نظام ارزیابی فقهی تأثیرات اجتماعی و فرهنگی» پرداخت و گفت: پس از تحقق الگوهای زیست شهری و عینیت‌یابی آن توسط انتخاب مردم در سبک زندگی خود، آخرین مرحله ارزیابی تأثیرات اجتماعی و فرهنگیِ الگوهای زیست شهری بر اساس ملاک‌های اسلامی است.

این پژوهشگر حوزوی در ادامه افزود: این ارزیابی می‌تواند خطاهای طراحی و جای‌گیری الگوهای زیست شهری را در اجتهاد منظومه‌ای روشن کند.

مدرس حوزه علمیه مشهد همچنین اظهار داشت: اجتهاد منظومه‌ای بر اساس معرفت انسانی و البته با منطق استنادی به منبع دین است و قطعاً می‌تواند دارای نقص باشد.

علی الهی خراسانی در پایان ارائه تأکید کرد: باید در اجتهاد منظومه‌ای هر تبیین علمی و نظریه فقهی دارای کمترین نقص و اشکال باشد و منطقی‌ترین استناد به منابع دین را داشته باشد.

گفتنی است، در بخش دوم این نشست علمی، حجت‌الاسلام واسطی به نقد مباحث مطرح شده پرداخت که در روزهای آتی گزارش تفصیلی آن بهمراه پاسخ‌های ارائه دهنده در «شبکه اجتهاد» منتشر خواهد شد.