علمای شیعه پدیدآوردگان بسیاری از علوم اسلامی و سبب گسترش آن بودند اما به دلایلی مظلوم شدند و خدمات آن‌ها به طور کامل آشکار نگشت. البته حکومت‌های استبدادی، گروه‌های افراطی که در هر جامعه‌ای هستند و حساب آن‌ها را از برادران اهل سنت جدا می‌دانیم، اجازه ظهور و بروز به علمای شیعه ندادند و بعضی کتابخانه‌های آن‌ها را به آتش کشیدند و گروهی از علما را تبعید و برخی را شهید کردند که به برخی از نمونه‌های تاریخی آن اشاره می‌کنم:
به گزارش خبرنگار اجتهاد، کنگره بین‌المللی نقش شیعه در پیدایش و گسترش علوم اسلامی تحت اشراف آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی با هدف بازخوانی نقش ائمه اطهار علیهم‌السلام و علمای شیعه در ایجاد و گسترش علوم اسلامی با جذب بیش از ۱۲۰۰ مقاله و رونمایی از پنجاه عنوان کتاب با حضور علما، اندیشمندان و فرهیختگان جهان، در مرکز همایش‌های رسول اعظم (صلی‌الله علیه و آله و سلم) در مدرسه امام کاظم (علیه‌السلام) واقع در شهر مقدس قم برگزار شد. این کنگره در طول روزهای ۲۰ و ۲۱ اردیبهشت برگزار شد.
گزارشی از نحوه برگزاری کنگره
در ابتدا حجت‌الاسلام دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی، دبیر کنگره بعد از خوش‌آمدگویی به حضار، گزارشی از فعالیت‌های صورت گرفته ارائه کرد و گفت: بخش نخست صحبت‌های من در مورد گزارش اجرایی کنگره است. این کنگره به امر مرجع عالیقدر آیت‌الله مکارم شیرازی از حدود دو سال پیش با هدف تبیین نقش اهل‌بیت و علمای شیعه، در پیدایش و گسترش علوم اسلامی در ده حوزه علمی، شروع به کار کرد که چند مرحله را پشت سر گذاشت. مرحله مقدماتی که از آبان ۱۳۹۵ شمسی تا اسفند ماه همان سال ادامه یافت و در این مرحله دبیرخانه تشکیل شد. شورای سیاست‌گذاری، شورای علمی و شورای راهبردی و نیز ۱۵ گروه علمی با حضور شخصیت‌های حوزوی و دانشگاهی شکل گرفت و بعد از تهیه طرح‌نامه حدود ۹۰۰ موضوع در محورهای علمی شناسایی و به عنوان منشور کنگره منتشر شد و فراخوان مقالات آغاز گردید. در سال ۹۶ که مرحله عملیاتی شدن کنگره بود، این کار انجام گرفت و بیش از ۳۵۰ مقاله، سفارش داده شد. در این مرحله، ۱۹۵۰ چکیده مقاله به کنگره واصل شد که منتهی به دریافت حدود ۱۲۰۱ مقاله سفارشی و فراخوان شد و بعد از حدود ۷۰۰۰ مورد ارزیابی اجمالی و تفصیلی، ۴۱۸ مقاله، پذیرفته گردید. البته در این میان دو سوم مقالات پذیرفته نشد که این نشان دهنده سخت‌گیری مسئولان و داوران کنگره است.
در اینجا تذکر چند نکته لازم است.
نخست توجه به تنوع ملیتی نویسندگان کتب و مقالات که بیش از بیست ملیت برای این کنگره مقاله دریافت شد.
دوم تنوع زبانی که هم فارسی و عربی و انگلیسی و تنوع ملیتی مهمانان که ۱۲۰ نفر از ۵۰ کشور از قاره‌های آسیا، آفریقا، اروپا و آمریکا در محضرشان هستیم که برادران اهل سنت، اسماعیلیه و زیدیه و شیعه پژوهان غیرمسلمان هستند که ما به همه آن‌ها خوش آمد می‌گوییم.
سوم پشتیبانی کنگره به وسیله‌ی ۱۵ گروه علمی فاخر از فضلای حوزه و دانشگاه که مجموعاً حدود ۱۱۰ جلسه علمی داشتند. البته مجموعه جلسات دیگر به حدود ۲۰۰ می‌رسد. سومین مرحله کنگره در چند ماه اخیر شکل گرفت که اقدام به آماده‌سازی آثار کنگره شد. برون‌دادهای کنگره، مجموعاً هفتاد و دو مورد است که پنجاه و پنج جلد کتاب فاخر، امروز رونمایی خواهد شد. هفت مجله به صورت ویژه‌نامه مخصوص کنگره، آثارشان را منتشر کردند که رونمایی خواهد شد و نیز منشور کنگره به ۴ زبان و خبرنامه‌های فاخر و دو نرم‌افزار که برخی از این آثار تقدیم حضار محترم خواهد شد. لازم به یادآوری است که بیست و دو مجله علمی پژوهشی، ترویجی و تخصصی اعلام آمادگی چاپ مقالات کنگره را کرده‌اند که ۱۵ مورد دیگر بعد از زمان اجلاس کنگره، کم‌کم منتشر خواهند شد. چهارمین مرحله از این کنگره عظیم، برگزاری اجلاس است که دو روز در قم و یک روز در تهران در قالب دیدار با مقام معظم رهبری دامت برکاته و یک روز در مشهد که میهمان آستان قدس رضوی علی صاحبها السلام و الصلاه خواهیم بود. در اینجا لازم است از اعضای محترم شورای سیاست‌گذاری و شورای علمی و راهبردی و حدود ۴۰۰ نفر از فرهیختگان صاحب قلم حوزه و دانشگاه در داخل و خارج ایران و نیز مدیران و اعضای ۱۵ گروه علمی و نیز معاونت محترم علمی کنگره، معاونت اجرایی کنگره و معاونت بین‌الملل و عوامل اجرایی کنگره که با زحمات دو ساله خود زمینه‌ساز شکل‌گیری یکی از همایش‌های تاریخ ایران از نظر محتوا و برون داد علمی شدند، سپاس‌گذاری کنم. همکاران بنده درصدد بودند که راه مرحوم صدر در تأسیس الشیعه و مرحوم آقابزرگ در الذریعه و اعیان الشیعه را ادامه دهند و موسوعه‌ای بزرگ از نقش شیعه در پیدایش و گسترش علوم اسلامی فراهم سازند اما با توجه به اینکه هر کار بشری خالی از نقض نیست، پیشاپیش، از فرهیختگانی که با ارائه انتقادات منصفانه و پیشنهادات تکمیلی ما را در غنا بخشی آثار این کنگره یاری رساندند، تشکر می‌کنم.
سیر تاریخی تولید علوم در شیعه
حجت‌الاسلام رضایی در بخش دوم صحبت‌های خود گفت: بخش دوم عرایضم را خیلی کوتاه در مورد مباحث علمی کنگره به عرض می‌رسانم. بنده با تحلیل یافته‌های علمی این کنگره در نقش شیعه در زمینه پیدایش و گسترش علوم اسلامی، از تحلیل ۱۲۰۰ مقاله که در قالب ۵۵ کتاب، سامان‌یافته است، این مطلب را به دست آوردم که سیر تاریخی تولید علوم در شیعه، فراز و فرودهایی داشته است که مهم‌ترین مراحل اوج‌گیری آن بعد از مرحله رسالت پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله، مرحله اول، عصر نورانی امیر المومنین علیه‌السلام که پایه‌گذاری برخی از علوم اسلامی، مربوط به همین دوره است. مثل علوم قرآن و اخلاق. دوم عصر درخشان امام باقر و امام صادق علیهما‌السلام تا عصر امام رضا علیه‌السلام که با پایه‌گذاری حوزه علمی بزرگ مدینه، توسط آن بزرگواران علوم اسلامی در شاخه‌های تفسیری، کلامی، فقهی و امثال آن فراوان توسعه یافت و در عصر تابناک امام رضا علیه‌السلام با تولیدات مختلفی در برخی شاخه‌های علمی مثل کلام تطبیقی و طب که در رساله ذهبیه مشاهده می‌کنیم، ادامه یافت. سومین مرحله، مرحله‌ای بود که به عنوان عصر آل‌بویه و فاطمیون در قرن چهارم و پنجم هجری می‌شناسیم که علوم و تمدن اسلامی به شکوفایی کم‌نظیری رسید و در این دوره دانشمندان بزرگ شیعه میدان‌دار تأسیس و گسترش علوم مختلف شدند. شیخ مفید، شیخ طوسی، فارابی، بوعلی سینا و در نهایت خواجه نصیرالدین طوسی رحمت‌الله علیهم اجمعین از ثمرات این دوره درخشان هستند. مرحله چهارم عصر صفویه است که در عصر صفویه در قرن دهم تا دوازدهم هجری، دانشمندان بزرگی در اثر اوج‌گیری علوم اسلامی و تمدن شیعی، یافت می‌شوند. دانشمندانی همچون فیض کاشانی، علامه مجلسی، شیخ بهایی، میرداماد و ملاصدرا ظهور کردند و خدمات ارزنده‌ای به جهان اسلام ارائه نمودند؛ اما دوره پنجم، عصر انقلاب اسلامی ایران است که به برکت فداکاری شهیدان و تلاش علمای معاصر به ویژه امام خمینی رضوان‌الله علیه، برگ درخشانی از توسعه علوم و حتی پایه‌گذاری دانش‌های نوآمد مثل کلام جدید، فلسفه‌های مضاف، علوم میان رشته‌ای و نظریه‌پردازی‌ها در زمینه علوم مختلف اسلامی شکل گرفت به طوری که در برخی از شاخه‌ها مثل ترجمه قرآن به زبان فارسی با شیوه‌های جدید، مجموعه آثار تولید شده در ایران پس از انقلاب اسلامی در این چهل سال با ۱۴ قرن گذشته برابری می‌کند. این بر اساس آمار میدانی است و همین جهش علمی را کم و بیش در زمینه‌های علوم نقلی، علوم عقلی، علوم انسانی و حتی علوم طبیعی جدید، در ایران مشاهده می‌کنید.
دبیر کنگره بین‌المللی نقش شیعه در پیدایش و گسترش علوم اسلامی در پایان مباحث خود به عوامل رشد و رکود گسترش و تولید علم در میان شیعیان پرداخت و گفت مجموع جمع‌بندی بنده از آثار این کنگره آن است که عوامل رشد و گسترش و تولید علوم در شیعه به صورت فهرست‌وار، عبارت‌اند از:
۱- حضور اهل‌بیت علیهم‌السلام و آموزه‌های علم آفرین آن‌ها که در هر عصری فرصت بروز پیدا کرد، موجب شکوفایی علمی شد.
۲- گردآمدن دانشمندان پیرو مکتب اهل‌بیت علیهم‌السلام در مراکز خاص و تضارب آرای علمی آنان که در هر مکانی اتفاق افتاد، موجب رشد چشمگیر علمی شد که نمونه آن را در بغداد در عصر آل‌بویه و هجرت علمای جبل عامل به اصفهان می‌بینید.
۳- فضای باز علمی در جامعه شیعی با حمایت حکومت‌ها از دانشمندان که موجب شکوفایی علمی گردید و نمونه آن را در دوره‌ی آل‌بویه، صفویه و جمهوری اسلامی ایران در عصر معاصر می‌بینیم.
رضائی اصفهانی همچنین موانع رشد تولید علم که موجب رکود علمی جامعه اسلامی در برخی از اعصار شده است را این‌گونه برشمرد:
۱- فقدان اهل‌بیت علیهم‌السلام در محیط‌های علمی که گاهی در اثر شهادت و گاهی با محصور کردن آن‌ها موجب محرومیت جامعه از علوم آن‌ها گردید.
۲- فقدان آموزه‌های علم آفرین اهل‌بیت علیهم‌السلام با کنار زدن دانشمندان پیرو آنان و یا با شهادت آن‌ها که موجب خسارت علمی مسلمانان شد.
۳- وجود حکومت‌های مستبد و ستمگر که موجب جلوگیری از آزاداندیشی و نیز حذف فیزیکی دانشمندان و جعل احادیث و رشد دادن دانشمند نماها و در نهایت در دوره اخیر موجب وابستگی به استعمارگران شد که البته باید به این فهرست موانع دیگری را هم اضافه کرد که فرصت بیان آن نیست.
رضایی اصفهانی در پایان سخنانش گفت: در پایان سخن یادآوری این نکته لازم است که برپایی این کنگره به معنی نادیده انگاشتن زحمات علمی ادیان و مذاهب دیگر نیست. ما به دستاوردهای علمی پیروان همه ادیان الهی و مذاهب و فرق اسلامی احترام می‌گذاریم و بار دیگر از همه حضار محترم، آقایان و بانوان، تشکر می‌کنم و از همه عزیزان و همه مراجع بالأخص حضرت آیت‌الله‌العظمی مکارم شیرازی که خود از پیشگامان توسعه علوم اسلامی هستند و از آیات حاضر در جلسه و اساتید محترم و مهمانان گرامی تشکر و از تصدیع عذرخواهی می‌کنم.
سخنرانی آیت‌الله مکارم شیرازی
در ادامه آیت‌الله مکارم شیرازی به ایراد سخن پرداخت و گفت: هدف از تشکیل این کنگره عظیم این بوده که همه دست به دست هم دهیم و پرده از روی نقش ائمه اهل‌بیت علیهم‌السلام و علمای شیعه در پیدایش و گسترش علوم اسلامی برداریم و خدمات صادقانه علمای این مذهب را به علوم اسلامی روشن سازیم. ما دور هم جمع شده‌ایم که پرده از یک مسئله مهم تاریخی برداریم و نشان دهیم که امامان شیعه و علمای پیرو مکتب آن‌ها خدمات مهمی در پیدایش و گسترش علوم اسلامی داشتند. بدیهی است هرگز نمی‌خواهیم نقش برجسته علمای دیگر مذاهب اسلامی را در پیدایش و گسترش این علوم نفی کنیم و هرگز بحث‌های کنگره بار منفی نسبت به علمای مذاهب دیگر ندارد. بلکه ما تلاش‌های علمای دیگر مذاهب اسلامی را جداً تقدیر می‌کنیم و همین‌جا عرض می‌کنم که دو اصل بر تمام کنگره ما حاکم است. اصل اول احترام به همه مذاهب اسلامی است و اصل دوم علمی بودن کنگره و دوری از مباحث سیاسی است.
سبب برتری حضرت آدم بر ملائکه
مرجع عالیقدر شیعه در ادامه افزودند: در اینجا لازم می‌دانم مقدمه کوتاهی درباره اهمیت همه علوم در اسلام عرض کنم. در یک جمله می‌توان گفت که اسلام آغاز و پایان جهان را در سیطره علم می‌داند؛ زیرا از یک‌سو می‌دانیم، فضیلت و برتری حضرت آدم به فرموده قرآن مجید بر همه فرشتگان که سبب شد فرشتگان برای آفرینش او سجده به درگاه خدا کنند به سبب امتیاز علمی آدم بود. همان علم الاسماء که مفسران درباره آن بحث‌های فراروان دارند. جالب اینکه مرحوم طبرسی مفسر معروف در مجمع البیان می‌گوید: منظور از علم الاسماء به گفته جمعی از صحابه و تابعین و اکثر مفسران متأخر، علم آدم به همه علوم مادی و معنوی مربوط به زندگی بشر است. سپس می‌افزاید: «ان الله علمه جمیع الاسماء و الصناعات و عماره الارضین و الاطعمه و الادویه و استخراج المعادن و غرس الاشیاء و منافعها و جمیع ما یتعلق بعماره الدین و الدنیا.» و به این ترتیب، آدم همه این علوم را داشت. آیا آگاهی آدم بر این علوم بالفعل بود؟ یعنی همه این‌ها را در آن واحد می‌دانست یا اینکه استعداد همه این علوم در وجود حضرت آدم بود که این استعداد در فرزندان او در طی هزاران سال تدریجاً آشکار گردید. به هر حال این استعدادها به نسل آدم منتقل شد و طی هزاران سال تدریجاً ظاهر گشت. بنابراین افتخار آدم و فضیلت او بر فرشتگان به شهادت قرآن از علوم گسترده او سرچشمه می‌گیرد و افتخار فرزندان آدم هم در همین است و به گفته شاعر:
ای معلم‌زداه از آدم اگر داری نژاد چون پدر تعلیم اسما کن، کمال این است و بس
آیت‌الله‌العظمی ناصر مکارم شیرازی در ادامه فرمودند: در بخش پایان جهان که به ظهور حضرت مهدی ارواحنا فداه می‌رسد باز افتخار آن حضرت به علوم و دانش‌های فوق‌العاده الهی اوست. در حدیثی از امام صادق علیه‌السلام می‌خوانیم: «العلم سبعه و عشرون حرفاً». مجموعه علم و دانش‌ها بیست و هفت بخش است که دو بخش آن تا قبل از ظهور حضرت مهدی در اختیار انسان‌ها قرار گرفت و سپس امام صادق علیه‌السلام افزود: اذا قام حجتنا اخرج خمسه و عشرین حرفاً. هنگامی‌که حضرت مهدی قیام کند، بیست و پنج بخش دیگر آشکار می‌شود و علوم انسانی کامل می‌گردد. این حدیث از بحارالانوار ج ۵۲ ص ۳۳۶ نقل شد. این افتخار بزرگ ماست که اسلام از یک محیط جاهلیت مملو از خرافات برخاست ولی نقش اصلی فضیلت انسان را به علم و دانش داد و علمای بزرگ اسلام در خط مقدم قرار گرفتند.
مظلومیت علمای شیعه در طول قرون
ایشان در پاسخ به این سوال که چرا ما به فکر تشکیل این همایش بزرگ افتادیم و از شما دانشمندان و فرهیختگان محترم دعوت کردیم، فرمودند: دیدیم که علمای شیعه پدیدآوردگان بسیاری از علوم اسلامی و سبب گسترش آن بودند اما به دلایلی مظلوم شدند و خدمات آن‌ها به طور کامل آشکار نگشت. البته حکومت‌های استبدادی، گروه‌های افراطی که در هر جامعه‌ای هستند و حساب آن‌ها را از برادران اهل سنت جدا می‌دانیم، اجازه ظهور و بروز به علمای شیعه ندادند و بعضی کتابخانه‌های آن‌ها را به آتش کشیدند و گروهی از علما را تبعید و برخی را شهید کردند که به برخی از نمونه‌های تاریخی آن اشاره می‌کنم:
سوزاندن کتابخانه‌های پیروان اهل‌بیت
حاکمان ستمگر بنی‌امیه و بنی‌عباس، بسیاری از تألیفات دانشمندان اصحاب ائمه اهل‌بیت را سوزاندند و نابود کردند تا جایی که برخی از آنان به خاطر صیانت کتب و آثار علمی آن‌ها را در زیرزمین پنهان کردند و آن آثار آسیب دید. ابن‌ابی‌عمیر که یکی از دانشمندان و شاگردان امام صادق علیه‌السلام بود به خاطر نابودی کتاب‌هایش، در پرتو استبداد آنان را از اسناد هزاران حدیث محروم کرد ولی به خاطر اوج اعتماد به وی، احادیث مرسل او اعتبار احادیث مسند یافت. در شرح حال شیخ الطائفه، شیخ طوسی که از بزرگ‌ترین علمای شیعه است و آثار علمی او در همه علوم اسلامی نمایان است می‌خوانیم که در بغداد، مقام علمی او چنان ظهور و بروز کرد که افراد از نقاط مختلف و از مذاهب گوناگون، برای حل مشکلات دینی خود نزد او می‌آمدند و در مجلس درس فقه او سیصد مجتهد پرورش یافت. همه می‌دانیم شیخ طوسی فکر تقریبی فوق‌العاده‌ای داشت و کتاب‌های او که امروزه در دست ماست شاهد و گواه این مطلب است اما وقتی سلجوقیان متعصب بر سرکار آمدند، گروهی افراطی از خوارج و نواصب، فرصت را مغتنم شمردند و خانه شیخ را غارت کردند و کتابخانه‌ی او که مشتمل بر ده هزار جلد کتاب نفیس بود، به آتش کشیدند و شیخ ناچار شد از بغداد به نجف اشرف هجرت کند و پایه‌گذار حوزه علمیه نجف در سال ۴۴۷ هجری قمری شد. کتابخانه‌ای بزرگی توسط شیعیان در تاریخ تأسیس شد که جامعه جهانی اسلام در پرتو درخشش آن‌ها افق‌های دنیای دانش را می‌گشودند مانند کتابخانه صاحب بن عباد در قرن چهارم که ابوالفرج اصفهانی آن را مشتمل بر صد و هفده هزار جلد کتاب می‌دانست. کتابخانه‌های نیشابور که دارای صدها هزار کتاب بود، کتابخانه قاهره در دولت شیعیان فاطمی که ۴۰۰ کارمند، داشت، کتابخانه بزرگ مسجد جامع اصفهان در دوران آل‌بویه و نیز کتابخانه مسجد جامع مرو که غنی‌ترین کتابخانه‌ی آن عصر و دارای ده کتابخانه تخصصی بود و همه آن‌ها توسط مغولان ویران گردید. در زمان حاکمیت سلطان محمود غزنوی نیز متعصبان حاکم شدند و برخی کتابخانه‌های شیعه را به آتش کشیدند. کتابخانه بزرگ شاه‌عباس کبیر در اردبیل که مشتمل بر بیشترین منابع علمی علامه مجلسی بود در گرماگرم جنگ، یکجا به سن‌پترزبورگ منتقل شد و دانشمندان ایران و دیگر کشورهای اسلامی از آن محروم گشتند.
شهادت علمای شیعه توسط متعصبان
آیت‌الله مکارم شیرازی با اشاره به اینکه بزرگانی از علمای شیعه توسط همان گروه افراطی در طول تاریخ شهید شدند، افزودند: آن‌ها نتوانستند علوم خود را در جامعه اسلامی گسترش دهند که از میان آن‌ها، به چند عالم بزرگ و مشهور اشاره می‌کنم.
یکی محمد بن مکی و دیگری زین‌الدین ابن علی بن احمد جبل‌عاملی که به عنوان شهید اول و شهید ثانی شهرت یافته‌اند. شهید اول صاحب کتابخانه و کتاب‌های مهم فقهی و فراوان و مورد توجه خاص و عام بود. دانش گسترده شهید اول، به اندازه‌ای بود که در زندان در یک دوره کوتاه یک دوره فقه را بدون دسترسی به منابع، تألیف کرد. او در قرن هشتم می‌زیست ولی بدخواهان و افراطیان شهادت کذب بر ضد او نزد حاکم وقت دادند و محکوم به اعدام و شهادت شد. شهید ثانی در سال ۹۵۳ به بعلبک آمد و هنگام تدریس فقه، مذاهب پنج‌گانه را تدریس می‌کرد و به گفته مورخان، صار مرجع الانام و یفتی کل فرقه بما یوافق مذهبه و رجع الیه الفضلاء من اقصی البلاد. در مقام علمی او همین بس که شرح لمعه که یکی از متون گسترده فقهی است و امروز در حوزه‌های علمیه بعد از چندین قرن همچنان تدریس می‌شود، در شش ماه و شش روز نوشت. متأسفانه حاسدان و افراط‌گرایان، در سفر مکه او را اسیر کردند و به قسطنطنیه آوردند و شهید کردند.
سانسور شدید کتب علمای شیعه
این مرجع شیه در ادامه فرمودند: سانسور کردن کتاب‌های علمی دانشمندان شیعه و ممانعت از وجود آن‌ها در کتابخانه‌ها و مدارس و دانشگاه‌ها و حوزه‌های علمیه دیگر مذاهب اسلامی نیز یکی از شگردهای نواصب متعصب بود تا آنجا که بعضی سؤال می‌کردند آیا علمای شیعه کتابی هم دارند؟ قابل توجه اینکه کتابخانه‌های ما مملو از کتاب‌های برادران اهل سنت در علوم مختلف است و ما ابا نداریم که برای تکمیل مطالعاتمان، به آن کتاب‌ها مراجعه و استفاده کنیم؛ اما در کتابخانه‌های افراطی‌ها مانند وهابی‌ها در مکه و مدینه و ریاض و امثال آن یا کتب شیعه اصلاً پیدا نمی‌شود و یا اگر باشد در دسترس کسی قرار نمی‌گیرد. با آنکه علمای شیعه صدها هزار کتاب در علوم مختلف اسلامی نوشته‌اند. در طول تاریخ اسلام نیز کم و بیش این سانسور حاکم بود. البته برادران اعتدالی اهل سنت را از این مسئله مبرّا می‌دانیم. آن‌ها کتاب‌های خود را برای ما می‌فرستند و ما هم کتاب‌های خودمان را برای آن‌ها می‌فرستیم و خوش وقتیم. به هر حال این امور سبب شد که ما تصمیم گرفتیم پرده‌ها را کنار بزنیم و حقایق را تا آنجا که می‌توانیم آشکار سازیم و نقش ائمه اهل‌بیت و پیروان آن‌ها را در تأسیس و پیشرفت علوم اسلامی روشن سازیم. البته همان‌طور که اشاره شد، مرحوم سید حسن صدر مؤلف کتاب «تأسیس‌الشیعه لعلوم الاسلام» و آقابزرگ تهرانی مؤلف «الذریعه الی تصانیف الشیعه» و مرحوم سید محسن امین عاملی مؤلف «اعیان‌الشیعه» گام‌های با ارزشی در این زمینه برداشته‌اند ولی به یقین این کتاب‌ها به تنهایی برای اطلاع از گستره دستاوردهای علمی شیعیان کافی نیست. شایان توجه است که ما برای رسیدن به این مقصد همان‌گونه که اشاره شد، حدود ۴۰۰ پژوهشگر نخبه را از شیعیان و اهل سنت و پیروان مذاهب دیگر از داخل و خارج دعوت کردیم که قریب به دو سال دست به دست هم دادند و در هر یک از علوم شش‌گانه اصلی اسلامی یعنی تفسیر، فقه، اصول، حدیث، کلام و علم اخلاق تحقیقاتی انجام دادند و سپس علوم شش‌گانه پایه یعنی صرف، نحو، معانی، لغت، رجال، منطق پرداختند. همچنین علومی مانند فلسفه و عرفان، تاریخ و جغرافیا، طب و نجوم و ریاضیات را از نظر دور نداشتند و خدمات ائمه اهل‌بیت علیهم‌السلام و علمای شیعه را از قرون نخست تا قرن حاضر از کتاب‌های آن‌ها استخراج کردند. از مجموعه زحمات آن‌ها بیش از ۵۰ جلد کتاب، آماده انتشار شده است که ان‌شاءالله کتاب‌هایی ماندگار در تاریخ اسلام است. فعلاً نسخه‌های محدودی از آن به چاپ رسیده و ان‌شاءالله بعد از یک ویرایش چند ماهه به طور گسترده به چاپ خواهد رسید که شرح آن را دبیر محترم کنگره آقای حجت‌الاسلام دکتر رضایی برای شما بیان نمودند. این کتاب‌ها دریچه‌هایی به روی خدمات علمی ائمه طاهرین و پیروان مکتب آن‌ها می‌گشاید که شاید بسیاری از آن‌ها تاکنون برای خود ما هم پوشیده مانده بود.
ایشان در پایان سخنان خود فرمودند: لازم می‌دانم به چند موضوع تأکید کنم:
۱- این کتاب‌ها باید به چند زبان از جمله عربی و انگلیسی و اردو به چاپ برسد که مقدمات آن‌ها آماده شده است.
۲- لازم است عصاره این پنجاه و چند جلد کتاب در چند جلد کمتر منتشر شود.
۳- البته مطالب ارزشمندی که در سخنرانی‌های امروز و فردا از سوی شما عزیزان، هم‌وطنان محترم و مهمانان غیر ایرانی از مذاهب ادیان دیگر، ایراد می‌شود بر آن افزوده خواهد شد و پربارتر می‌گردد.
۴- ما معتقدیم در حوزه‌های علمیه باید به این مسئله اهمیت ویژه داده شود و حداقل تاریخ علوم اسلامی و خدمات علمی بزرگانی که از شیعه در این زمینه درخشیده‌اند در کتب درسی وارد شود.
۵- ما معتقدیم تبادل علوم و کتاب‌ها میان ما و برادران اهل سنت باید بیش از پیش باشد زیرا نتیجه همه این‌ها به نفع اسلام و مسلمین جهان خواهد بود.
۶- این نکته نیز حائز اهمیت است که یکی از برنامه‌های کنگره، نشر کتاب‌های خطی ماست. کتاب‌های خطی که در کتابخانه‌های داخل و خارج وجود دارد و عدد آن به ده‌ها هزار می‌رسد، باید از پرده درآید و کپی آن در اختیار همه اندیشمندان و پژوهشگران قرار گیرد. متأسفانه مسئولین کتابخانه‌های مهم دیگر کشورها و بعضی از مسئولین کشور خودمان هم همکاری خوبی ندارند. نه حاضرند کپی کتاب را در اختیار بگذارند و نه حتی به اندیشمندان اجازه می‌دهند که از خود آن کتاب‌ها استفاده کنند و در واقع این کتب ارزشمند، در زندانی به نام کتابخانه گرفتار شده است. امیدواریم با مذاکراتی که انجام خواهد شد این مشکل نیز حل شود. تنها کتابخانه‌ای که توانستیم کتاب‌های خطی آن را کپی کنیم کتابخانه‌ی مرحوم کاشف الغطاء در نجف اشرف بود آن هم به واسطه اینکه آن‌ها ترسیدند صدام آن کتابخانه را به آتش بکشد، حاضر شدند کپی آن را به همه بدهند و الآن این هزار کتابی که پرده‌برداری از روی آن می‌کنیم، بیشتر همان کتابخانه مرحوم کاشف الغطاء است. امیدوارم بقیه نیز همکاری کنند. دلیلی ندارد این آثار شیعه مکتوم بماند.
بعد از سخنرانی آیت‌الله مکارم شیرازی، رونمایی از کتاب‌های این کنگره با حضور آیت‌الله مکارم، آیت‌الله سبحانی، آیت‌الله اعرافی و دکتر رضایی اصفهانی، صورت گرفت.
