استاد حوزه علمیه قم گفت: منکر وجود احادیث طبی نافع و مؤثر نسبت به‌سلامت انسان نیستیم منتهی باید این احادیث را به محک دانش و تجربه بازخوانی کرد. توصیه ما این است که نه فقط احادیث طبی صحیح السند بلکه احادیث طبی ضعیف السند را به محافل پزشکی ببریم و این می‌تواند آغاز جنبش و تحرک علم پزشکی باشد.
به گزارش خبرنگار اجتهاد، سلسله نشستهای پژوهشی «دین و سلامت» به همت موسسه علمی پژوهشی الهادی(ع) با همکاری معاونت پژوهش حوزه علمیه خراسان، با حضور اساتید حوزه و دانشگاه در بستر اندیشه‌ورزی طی روزهای چهارشنبه و پنجشنبه ۲۴ و ۲۵ مرداد ۹۷ در محل موسسه الهادی (علیه‌السلام) مشهد برگزار شد. در این نشستها، حجت‌الاسلام محمدصادق علم‌الهدی، مدرس سطح عالی حوزه علمیه قم با موضوع (طب اسلامی و دغدغه‌ها)، دکتر غلامرضا نورمحمدی، عضو هیئت علمی دانشکده علوم پزشکی دانشگاه تهران با موضوع (فعالیت‌های پژوهشی پیرامون طب اسلامی و فقه پزشکی)، حجت‌الاسلام سیدمحسن مرتضوی، مدرس سطح عالی حوزه علمیه قم با موضوع (موضوع‌شناسی و فقه پزشکی)، حجت‌الاسلام سید محمود طباطبایی، مسئول نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه علوم پزشکی مشهد با موضوع (فعالیت‌های پژوهشی پیرامون سلامت معنوی)، حجت‌الاسلام احسان ایزدی‌پور، پژوهشگر حوزه پزشکی با موضوع (آشنایی با طب تسکینی) و حجت‌الاسلام سید مسعودی مرتضوی، مدیر موسسه علمی پژوهشی الهادی(ع) با موضوع (تشکیل کارگروه دین و سلامت) به طرح بحث پرداختند. دبیری این نشستها بر عهده حجت‌الاسلام حسین صافدل بوده است. آنچه در ادامه می‌آید گزارشی از سخنان اساتید مدعو در این سلسله نشستها است.
منکر وجود احادیث طبی نافع و مؤثر نسبت به‌سلامت انسان نیستم ولی باید این احادیث را به محک دانش و تجربه بازخوانی کرد
سیدصادق علم الهدی: بحث ما پیرامون روش دعوی طب اسلامی است که برخی از اشخاص در سال‌‌های اخیر بر اساس آن مدعی طبابت در اسلام شدند، عده‌‌‌ای جماعتی را بر همین اساس توصیه به ترک طب نوین می‌کنند، به دنبال آن آموخته‌‌های طب جدید را تحقیر و توصیه می‌کنند به جای پرداختن به طب روز مشغول به روش‌‌های درمانی شوند و توصیه‌‌های طب ادعایی اسلامی این‌‌ها را عمل کنند.
دو مقوله طب سنتی و طب اسلامی مبتنی بر قواعد اجتهادی باید از یکدیگر تفکیک شوند، این دو مقوله کاملاً از هم منفک است و روی سخن ما پیرامون طب سنتی رایج در سنوات متمادی کشور ایران یا سایر کشور‌‌ها نیست و هیچ‌گونه ترویجی از طب روز دنیا نمی‌کنیم و هیچ‌گونه تحقیری در خصوص طب‌‌های سنتی بلاد نیز نخواهیم داشت.
امروز خرده‌‌‌ای بر طب سنتی وارد نیست، چراکه طب سنتی نیز طبی مبتنی بر روش تجربه بر اساس داده‌‌های تجربی است و قالب تصدیق و تکذیب دارد و باید بین طب اسلامی و سنتی تفکیک نهاد، راجع به طب اسلامی رویکردها و روش‌‌های گوناگونی قابل مشاهده است.
رویکرد و روش‌‌های مختلفی برای طب اسلامی قابل طرح است اما آنچه در اینجا محور بحث و نقد قرار دارد رویکردی معتقد بر آن شکل است که می‌شود بر اساس علم اصول و قواعد فقهی و اجتهادی احکام طبی را استنباط کرد که در این زمینه ممکن است بزرگانی باشند و راجع به طب اسلامی نیز دعاوی داشته باشند.
آنانی محور سخن هستند که می‌خواهند بر پایه علم اصول و قواعد اجتهادی گزاره‌‌هایی را عرضه کند که حجت داشته و به بیماران این‌چنین توصیه کنند که به آن روش‌‌های طبی توصیه شده از سوی اطبای روز عمل نکرده و آن روش‌‌های طبی را کنار بگذارند و به روش جدید عمل کنند که آیا قواعد اجتهادی همچون حجیت ظاهر می‌تواند به استنباط احکام دینی بیاید یا نه.
اگر در مورد بیماری شناخته شده خاصی توصیه روشن و شفاف در احادیث اهل‌بیت(ع) داشتیم و همه چیز در مورد این توصیه تمام بود بازهم نمی‌توان مدعی شد که حجت شرعی داریم بر اینکه توصیه کنیم برای درمان فلان مرض جای دیگری نروند و به این روش درمانی در احادیث اهل‌بیت(ع) عمل کنند.
گاهی در عالم استنباط و کشف گزاره‌‌های علمی به دنبال آثار تکوینی این دنیایی هستیم مثلاً می‌خواهیم نظام اقتصادی از دل احادیث به دست آوریم و وضعیت اقتصادی مملکت را بهبود ببخشیم و نظام قضایی به دست بیاوریم تا وضعیت اخلاقی اجتماعی جامعه را بهبود ببخشیم و یا نظام طبی از دل نصوص به دست بیاوریم تا وضعیت درمانی و روانی جامعه را بهبود بخشید، هرکجا به دنبال آثار تکوینی و این دنیایی هستید طبیعی است جریان متفاوت است با آنجایی که هدف پاسخگویی نسبت به عالم آخرت است و نباید این دو را باهم درآمیخت.
در عرصه احکام شرعی تعبدی به دنبال یک مستندی هستیم تا بر اساس آن روز قیامت از موضع فقهی خودمان دفاع کنیم. امروز قواعدی هم در علم اصول کشف شده که خاصیتش همین است و برای شما روشن می‌کنند که اگر بر اساس فلان روایت روش فقهی را دنبال کردید روز قیامت عقب نیستید و اگر مخالفت کردید روز قیامت معاقبید.
روش‌‌های اجتهادی هیچ‌گونه توانمندی برای اثبات گزاره‌‌های تکوینی ندارند و این نه فقط مربوط به طب اسلامی بلکه در همه حوزه‌‌هاست. امروز ما منکر وجود احادیث طبی نافع و مؤثر نسبت به‌سلامت انسان نیستیم و باید این احادیث را به محک دانش و تجربه بازخوانی کرد و توصیه ما این است که نه فقط احادیث طبی صحیح السند بلکه احادیث طبی ضعیف السند را به محافل پزشکی ببریم و این می‌تواند آغاز جنبش و تحرک علم پزشکی باشد.
استاد حوزه علمیه قم با بیان اینکه ممکن است احادیث قدیمی راه درمانی نوین را توصیه کرده باشد چراکه خیلی از گزاره‌‌ها حاصل افکار و اندیشه‌‌های اطبای قدیم است که گاها برای اعتبار زدایی منصوب به اهل‌بیت(ع) کردند و فلان طبیب به نام طب فلان امام معروف شده، گفت: البته امروز همه اینان قابل مطالعه است همان‌طور که طب‌‌های مکمل ارائه شده است.
فقها در بسیاری از مسائل جدید پزشکی، موضوع را لمس نکرده‌اند
سید محسن مرتضوی: امروز در حوزه دین و سلامت، تکاپو و تلاش علمی و دغدغه در حوزه‌‌های علمیه ایجاد شده که این نشستهای علمی باید ادامه یابد، این نشستها باعث بالندگی حوزه، تولید علم و ایجاد فضای تلاش و تکاپو در حوزه‌‌های علمیه می‌شود.
از خصوصیات بارز دین مبین اسلام مطابقت با نیازمندی‌‌های زمان و فرهنگ و دانش روز است و همین ویژگی‌‌ها است که سبب پویایی و جاودانگی دین مبین اسلام شده است. فقه شیعه فقه پویایی است که هرگز بن‌بست در آن راه ندارد و سیستم قانون‌گذاری فقه اسلامی بر اساس سرشت آدمی استوار است که با تحولات دوران کهنه نمی‌شود.
فقه اسلامی با فطرت انسانی و تحولات باید هماهنگ باشد و به بررسی مشکلات زمان بپردازد و راه‌حل ارائه دهد، به همین سبب پاسخگویی به مسائل مستحدثه و نوپیدا در اعصار مختلف در نزد فقیهان شیعه امری رایج بوده و از ابتدای عصر غیبت جوامع و مردم با سؤالات جدید و نو روبرو بودند.
از ابتدای عصر غیبت فقهای ما به مسائل مستحدثه پرداختند اما در قرن اخیر یعنی قرن ۲۰ و شروع قرن ۲۱ پیشرفت علم و تکنولوژی در حوزه پزشکی و انبوه سؤالات، متخصصین را متوجه فقه ما کرده است، امروز صدها سؤال جدید در حوزه فقه پزشکی وجود دارد که اگر فقه پزشکی پویا است باید پاسخگوی این سؤالات باشد.
امروز پاسخگویی به مسائل مستحدثه بر عهده فقها و دانشمندان اسلامی است، در حوزه مسائل پزشکی تحولاتی بوده و وضعیت بهداشت در طول سالیان سال ارتقا یافته، سن افراد نیز طولانی‌تر شده و پزشکی خدمات ارزنده‌‌‌ای را به جامعه بشر اعطا کرده اما گاهی پزشکی معرفت‌‌های دینی را دچار چالش کرده و از سوی دیگر نیز گاهی متقابلاً در حوزه‌‌های مختلف کلامی فقهی پزشکی دچار چالش شده است؛ لذا فقه در مسائل مستحدثه پزشکی باید بتواند پاسخگو باشد.
در مسائل مستحدثه آنچه از حکم شرعی و پرداختن به مسائل اجتهاد تأثیر بیش‌تری دارد موضوع شناسی است و تا موضوع شناسی دقیقی صورت نگیرد فقیه نمی‌تواند حکم صادر کند، بنابراین باید فقها و دانشمندان علوم دینی با پزشکان و متخصصان تعامل داشته باشند تا در زمینه فقه پزشکی و مسائل مستحدثه پزشکی به نتیجه برسند.
امام صادق(ع) حدیثی دارند که می‌فرمایند هیچ جامعه بشری نیست که به سه گروه نیاز نداشته باشد تا مردم در موقع نیاز برای سعادت در زندگی دنیوی و اخروی به این سه گروه پناهنده شوند، گروه اول فقیه، عالم، دین‌شناس، دانشمند و متقی است، گروه دوم حاکم دلسوز و نیکوکار که دستورات او متاع بوده و گروه سوم نیز باید پزشک ماهر و مورد اطمینان باشد که در مسائل مستحدثه پزشکی این قابل درک است.
در مسائل پزشکی باید فقها به هم کمک کرده و موضوع شناسی را دنبال کنند تا احکام شرعی استنباط شود، بسیاری از مسائل جدید موضوع شناسی خوبی نشده است و فقها موضوع را لمس نکردند لذا ابهاماتی در احکام هست که باید ضمن رفع ابهامات این موضوع شناسی را در مسائل پزشکی با همکاری جامعه پزشکی دنبال کرد.
فقه و پزشکی بسیار نزدیک است چراکه فقه سلامت روح و روان و پزشکی سلامت جسم را تأمین می‌کند که همه باید کنار هم باشد، فقه و پزشکی بسیار به هم نزدیکند تا سلامت جسم و روح و روان را تأمین کنند و فقه پزشکی همه احکام فقهی مرتبط با پزشکی را شامل می‌شود.
فقه باید به مسائل جدید در حوزه تحقیقات نوین پزشکی پاسخگو باشد. “باروری و نابارویی، مرگ و حیات، ژنتیک و درمان و ترمیم” از جمله موضوعات جدید و روز پزشکی است که امروز جامعه با آن درگیر است. این موضوعات در قالب کتاب «فقه تحقیقات نوین پزشکی» بررسی شده و در حال حاضر نیز این کتاب به عنوان کتاب درسی جامعه المصطفی در رشته فقه پزشکی در رشته کارشناسی ارشد تدریس می‌شود.
باید بخشی از موضوعات را در ساحت فقه آینده‌نگری کرد
غلامرضا نورمحمدی: نخستین بار کاتولیک‌‌ها ورود ادیان به حوزه سلامت را مطرح کردند و همه عناوین در این حوزه وارداتی است، امروز سلامت فلسفی و باوری وجود دارد یعنی این اندازه باور در وجود فرد قوی باشد که اگر با مشکلی برخورد کرد، بتواند برپایه باور خویش آن را حل و فصل کند.
یکی از فوق تخصص‌‌های دانشگاه تهران از آمریکا آمده بود و این‌طور می‌گفت که چرا روحانیون وارد حوزه درمان نمی‌شوند، واقعاً حضور هرچه بیش‌تر روحانیون بر بالین بیماران ضرورت دارد. ببینید امروز چه میزان مساله پزشکی برای فقه مطرح شده و چه اندازه سؤال در فقه بر مبنای پزشکی وجود دارد.
در سال ۲۰۱۷ بنا بود پیوند سر اتفاق بیافتد، سؤال فقهی اینجا مطرح است که در این پیوند سر هویت و شخصیت متعلق به صاحب سر و یا صاحب اندام است، فقه منتظر می‌ماند تا موضوع ایجاد شود و به آن پاسخ می‌دهد در صورتی که باید بخشی از موضوعات را در ساحت فقه آینده‌نگری کرد.
هزاران مساله در فقه پزشکی وجود دارند که تعداد بسیار کمی از آن‌ها کار شده در صورتی که واکاوی در ماهیت فقه پزشکی باید بیش از این باشد، تا به امروز بیش از ۲۳ روش باروری غیرطبیعی وجود دارد که برای همه اینان نمی‌توان یک نسخه داد و این‌قدر مسائل جدید در عصر امروز ایجاد شده که نیاز است این مسائل در حوزه فقه پیگیری شود. حتی اگر در بحثی در فقه مطرح شد، هر روز فروعات افزون‌تری به آن ارائه می‌شود و نمی‌توانید بگویید این بحث را بررسی کرده‌ایم و پرونده آن بسته است، برای صدور فتاوای کاملاً شناخت موضوع ضروری است.
برخی از موضوعات بسیار ساده است و با یک مشورت حل می‌شود اما شناخت دقیق بسیاری از موضوعات که فقه به آن نپرداخته دشوار و زمان‌بر است، از سوی دیگر معضلی به نام عدم تعیین مصادیق احکام شرعی، مکلفین را دچار نوعی سردرگمی و ابهام کرده است. مثلاً در بحث الکل این مساله مطرح می‌شود که آیا الکل موجود در ادوکلن پاک است یا نجس؟ در پاسخ این‌چنین گفته شده که باید دید این ادوکلن اگر مست کننده باشد نجس است و اگر مست کننده نباشد نجس نیست؛ حال مکلف در اینجا ابهام می‌ماند که آیا الکل موجود در الکل به عنوان مسکر هست یا نه.
تشخیص موضوعات کلی احکام بر عهده فقیه است اما تطبیق آن با مصادیق خارجی از شئون فقیه نیست، به عنوان مثال فقیه بیان می‌کند خون نجس است، اما اینکه آیا مایع خاص خون است یا نه بر عهده فقیه نیست.
تحول در موضوع، موضوع سازی برای فقه و تشخیص و تطبیق عناوین از جمله زمینه‌‌های تعامل فقه و پزشکی است. امروز موضوعات فراوانی در حوزه پزشکی همچون پیوند اعضا، بانک شیر، روش‌‌های نوین تولید مثل، بانک اسپرم و تخمک و بانک خون بند ناف وجود دارد که باید فقه به آن بپردازد.
حوزه‌‌های علمیه باید از سفره‌‌‌ای که پزشکی رو به بحث دین باز کرده استقبال کنند. حوزه‌‌های علمیه شیعی باید بتوانند با ورود هدفمند و دقیق به این حوزه، فعالیت هدفمند در زمینه طب اسلامی و تسکینی پاسخ کاربردی به مسائل بدهند.
لزوم ورود درمانگری معنوی به دورههای آموزشی پزشکی
سید محمود طباطبایی: در زمینه طب اسلامی و سلامت معنوی در دانشگاه علوم پزشکی مشهد چندی است جلسات علمی و تخصصی در حوزه طب اسلامی برگزار می‌شود، در ماه گذشته جلسه بررسی سندی و محتوایی رساله علی بن موسی‌الرضا(ع) تشکیل شد و بحث‌‌های خوبی شکل پیدا کرد و در قالب تفاهم‌نامه با دانشکده طب سنتی و موسسه مطالعات راهبردی جلساتی شکل گرفته و در حوزه سلامت معنوی یا طب اسلامی در مقام واقعی و عینی کارهای ارزنده‌‌‌ای دنبال شده است.
در این دانشگاه مسأله مداخله معنوی در زمینه درمان بیماران از سال ۹۵ آغاز شده که سرآغاز آن یک بیمار آسیب دیده نخاعی بود که این‌گونه افراد بعد ۳ تا ۶ ماه از دنیا می‌روند و ما در قالب مداخله معنوی کارهایی برای او انجام دادیم. مداخلات معنوی همان چیزی است که در طب قدیم می‌دیدیم طبیب در کنار تجویز نسخه پزشکی توصیه‌‌های معنوی و اخلاقی را نیز به بیمار می‌کرد.
برحسب فضای جدید طب، حکمت را از طب جدا کردیم و در این قالب از یک سو پزشک نگاه فیزیکال به بیمار دارد و از سوی دیگر آموزه‌‌های دینی در قالب طب تسکینی به بیماران ارائه می‌شود. در جلسه چند هفته گذشته در وزارت بهداشت این موضوع مطرح شد که در قالب ارتقا فضای بهداشتی و درمانی نیاز است از نقطه‌‌‌ای سلامت معنوی پیگیری شود که متولی آن جامعه روحانیت است که زمینه تخصصی در فضای دینی دارد.
امروز طب تسکینی در دنیا پیگیری می‌شود و فیلم‌‌هایی در فضاهای درمانی در غرب وجود دارد که در کنار کار فیزیکی، دین یار نیز در کنار تخت بیمار همراه با پزشک متخصص حضور دارد، در حقیقت دین یار همزمان با کار پزشکی، معنویت درمانی را انجام می‌دهد. درمانگر معنوی صرفاً با دعانویسی درمان را انجام نمی‌دهد، بلکه به عنوان کار مکمل و کمکی با بهره‌گیری از آموزه‌‌های دینی به کاهش آلام و دردهای بیمار و کیفیت بهبودی کمک می‌کند. ما به حوزه اجرا ورود کرده و بنا داریم دورههای آموزشی را در زمینه درمانگری معنوی در فضای دانشگاهی در دانشگاه علوم پزشکی مشهد به عنوان کار پایلوت داشته باشیم.
وقتی به آیات شریفه قرآن مراجعه می‌کنید قریب ۲۰ آیه ناظر به بحث خوردنی‌‌ها و آشامیدنی‌‌های حلال و حرام هست، در صورتی که در زمینه حج یک آیه بیش‌تر نداریم، اما این‌قدر مسائل تفصیل یافته است، مساله‌‌‌ای که شما وقتی در تاریخ ادیان و انبیا گذشته نگاه می‌کنید می‌بیند که خدای متعال حضرت آدم را با خوردن امتحان کرد؛ در سوره بقره نیز این چنین آمده که هرچه می‌خواهید بخورید اما از این درخت نخورید.
در حقیقت انسان در امتحان خوردن و نخوردن بود که موفق بیرون نیامد. در سوره مبارکه بقره آمده در ادامه مسأله خوردن وسوسه شیطانی نیز مطرح شد که خوشبختانه امروز در جمهوری اسلامی در غذای حلال و حرام مشکلی نیست. منشأ استحصال آن غذای خانوار باید حلال باشد و مال حرام در آن حق‌الزحمه‌ای که می‌گیرید نباید باشد؛ تقریباً چندین جلد از مجلدات وسائل الشیعه به حوزه خوردنی‌‌ها و آشامیدنی‌‌ها برمی‌گردد و چند کتاب از کتب فقهی به این حوزه مهم اختصاص دارد.
می‌توان با طب تسکینی کیفیت زندگی بیماران را ارتقا داد
احسان ایزدی پور: در نیمه دوم قرن بیستم با پیشرفت علم و تکنولوژی عرصه سلامت و تجهیزات و پروتکل‌‌های موجود اتفاقی افتاد که سبب شد تا به کمک پروتکل‌ها عمر بیمار افزایش پیدا کند اما کیفیت زندگی بیماران تغییری پیدا نکرد.
علم پزشکی به‌جایی رسیده که بتوان بیماران را به صورت عرصه نباتی نگه داشت و بیماران صعب‌العلاج کیفیت زندگی پایین‌تری داشته باشند، در حقیقت حرکت به سمت پیشرفت و تکنولوژی سبب شد تا در عرصه کمی کارهایی صورت بگیرد اما نظریه سومی به نام طب تسکینی پیدا شد که سبب می‌شد تا کیفیت زندگی بیمار ارتقا پیدا کند.
دو سال پیش پژوهشگری به نام کوبلر راس پژوهشی بر روی بیماران سرطانی انجام می‌دهد و بررسی می‌کند که چه منافعی دارد بیمار در سیستم درمانی باشد و چرا مراقبت‌‌های بهداشتی بر روی او انجام نمی‌شود.
با نظریات طب تسکینی و همچنین استفاده از فضای معنویت در روند درمان شاید نتوان درجهت کمی و افزایش طول عمر بیماران کاری انجام داد اما می‌توان با طب تسکینی کیفیت زندگی بیماران را ارتقا داد.
«به کارگیری اقدامات کامل و فعال برای کاستن از درد و رنج و بهبود کیفیت زندگی» عنوان تعریف سازمان بهداشت جهانی از طب تسکینی است، این تعریف نیز نشان می‌دهد از لحاظ بالینی نمی‌توان کاری کرد اما می‌توان درمان‌‌های رنج‌آور را کاهش داد و با نگاهی واقع بینانه، مراقبت‌‌های حمایتی تسکینی از بیماران داشت.
حوزه مراقبت‌‌های تسکینی دارای یک پشتوانه قوی است و افراد مختلفی در آن مشغول فعالیتند؛ پزشک فلوشیپ، مددکار اجتماعی، پرستار و فیزیوتراپ همه اعضای این تیم مراقبت تسکینی هستند.
«دین» یار یکی از اعضای این تیم است که مراقبت‌‌های معنوی را در جهت اهداف طب تسکینی ارائه می‌دهد، حتی در این گروه فوریت معنویت درمانی نیز تعریف شده و دپارتمانی نیز برای این طب تسکینی وجود دارد که به انجام مراقبت‌‌های تسکینی بیماران در سراسر دنیا می‌پردازند.
بیماران در عرصه درمان کم‌هزینه نمی‌کنند اما همه ناراضی‌اند، این مراقبت‌‌های تسکینی و ارتقا رضایتمندی بیمار توأمان با کاهش هزینه‌‌های بیمارستانی را از مهم‌ترین فواید یکپارچه‌سازی سیستم مراقبت‌‌های تسکینی است. یکی از مطالعات بر کشورهایی که مراقبت‌‌های تسکینی را دنبال می‌کنند این بود که از ۲۷۹ تا ۳۷۴ دلار هزینه بستری روزانه با کمک برنامه ملی جامع مراقبت‌‌های حمایتی و تسکینی سرطان کاسته می‌شود.
ارائه مراقبت در منزل، ارائه خدمات در کلینیک‌‌های روزانه، بخشهای بیمارستانی مراقبت‌‌های تسکینی، تیم مشاوره مراقبت‌‌های تسکینی و‌‌هاسپیس(مراقبت‌‌های آسایشگاهی) از جمله ساختارهای ارائه خدمات حمایتی تسکینی است و در حوزه معنویت بناست تا از تجربیات نهاد و ظرفیت مشهد جهت مراقبت‌‌های معنوی حداکثر استفاده را کرد.
طرح جامع کارگروه تخصصی «دین و سلامت» موسسه الهادی(ع)
سید مسعود مرتضوی: حوزه‌‌های علمیه در زمینه درس خارج به سرفصل‌‌هایی همچون خمس، زکات، حج و … می‌پردازند اما هیچ‌یک با نیازهای روز جامعه تناسب ندارند، باید دید امروز در حوزه‌‌های علمیه کدام مسائل مستحدثه می‌تواند متناسب با نیازهای روز جامعه باشد. ۵۰ سال پیش شیخ حسین حلی مسائلی در زمینه ربا و بانک به عنوان فقیه نواندیش مطرح کرد که امروز نیز پس از گذشت ۵۰ سال بعضاً همان مسائل طرح می‌شود در صورتی که باید بتوان نیازهای جامعه را دقیق‌تر بررسی کرد.
باید دید حوزه‌‌های علمیه به عنوان کرسی درس خارج چه میزان با دستاوردهای پژوهشگاه‌‌ها ارتباط دارند و چه میزان این دو محل و مکان علمی با یکدیگر مرتبطند، امیدواریم موسسه الهادی در حوزه «دین و سلامت» با برگزاری همایش‌‌ها، نشستها و جلسات در این زمینه بتواند در پاسخ به این دغدغه گام‌‌های ارزنده‌‌‌ای بردارد.
سال آینده امیدواریم این حرکت مبارک در حوزه خراسان شکل بگیرد و ترسیم طرح جامع کارگروه تخصصی دین و سلامت که حاصل بیش از ۵۰ سال مطالعه و اتاق‌‌های فکر آغاز شود. بر این اساس بناست تا در طول شش‌ماهه آینده ۱۲ نشست تخصصی در موضوعات دین و سلامت برگزار کنیم.
هدف از برگزاری نشستهای پژوهشی «دین و سلامت» زمینه‌سازی، ایجاد عطش و احساس دغدغه است و با بهره‌گیری از ظرفیت اساتید درس خارج، در جلسات موضوعات “دین و سلامت و فقه پزشکی” بحث می‌شود.
در سال تحصیلی آینده علاوه بر نشستهای تخصصی از «درس خارج در زمینه دین و سلامت» نیز استفاده خواهیم کرد. این برنامه شامل فعالیت آموزشی در قالب ۴۲ روز درسی معادل ۸۴ ساعت مفید و همچنین نشستهای تخصصی در قالب ۱۲ روز درسی معادل ۳۶ ساعت فعالیت مفید طلاب دیده شده است. ثبت‌نام در این کلاس‌‌های درس خارج حوزه دین و سلامت در سایت حوزه و کانال‌‌های مربوطه اطلاع‌رسانی می‌شود و امیدواریم سال آینده جهش علمی مثبتی با موضوعات جدید در حوزه خراسان دیده شود.
