شبکه اجتهاد: بحث از تأثیر زمان و مکان در استنباط احکام دینی همواره مورد کاوش و پرسش بوده است. برخی از روشنفکران، عنصر زمان و مکان را چنان برجسته می‌بینند که کمتر آموزه‌ای از متون کهن دینی را می‌توان در دنیای جدید به کار بست. آیت‌الله جعفر سبحانی از جمله مراجعی است که در آرای خود کوشیده اقتضائات دنیای جدید را نیز مورد توجه قرار دهد. وی پنج سال پیش در گفتاری با عنوان «تأثیر زمان و مکان در استنباط احکام شرعی» اصول چهارگانه‌ای را بر‌شمرد تا مبانی شریعت را برای استنباط احکام در دنیای جدید تبیین کند.
نخستین اصلی که آیت‌الله سبحانی به آن استناد می‌کند این است که «تشریع به خداوند اختصاص دارد». بر این اساس ایشان عنوان می‌کند که اگر گاهی می‌گوییم پیامبر(ص) شارع است، از باب مَجاز است و الاّ پیامبر و امام شارع نیستند. اما پیامبر و امام در برخی از مواقع احکام را توسعه می‌دهند.
مبنای دوم ایشان «جاودانگی شریعت» است، به این معنا که روایت «حَلالُ مُحَمّدٍ حَلالٌ اِلی یَومِ القیامَه» نباید دگرگون شود. در غیر این‌صورت خاتمیتی که همه مسلمانان به آن معتقدند مخدوش خواهد شد. بر این مبنا ایشان عنوان می‌کند که زمان و مکان زندگی بشر نمی‌باید سبب شود که شریعت محمدی(ص) حالت جاودانه خویش را از دست بدهد. سومین شرط ایشان «عدم پیش‌بینی تغییر در شریعت» است؛ به این معنا که خود شریعت نباید تغییر را پیش‌بینی کرده باشد و الاّ از موضوع بحث خارج می‌شود. مانند رهنمود شرع به مواردی که وجوب اجرای احکام و حدود، طبق مصالحی از فعلیت می‌افتد.
چهارمین اصلی که ایشان برای توجه به زمان و مکان در استنباط احکام در نظر دارد چنین است که هرگاه حکمی به حساب زمان و مکان پدید آمد، یک حکم واقعی اولی شمرده می‌شود، مثلاً خرید و فروش خون در زمانی که اصلاً منفعتی نداشت حرام بود، ولی آنگاه که منفعت حلال پیدا کرد حلیّت آن، حکم واقعی اولی است.
آیت‌الله سبحانی با تبیین این مبانی چهارگانه می‌گوید از آنجا که اسلام آیین جهانی و ابدی است، باید احکام آن با تمدن‌ها تطبیق کند و در تمام قاره‌ها قابل پیاده شدن باشد و این آرمان جز با دخالت دادن زمان و مکان در استنباط امکان‌پذیر نیست. به باور این مرجع تقلید و متکلم معاصر احکام شریعت با حفظ چهار اصل مذکور قابلیت اجرا دارد. وی که در مواقعی از گفتگو و دیالوگ با روشنفکران دینی معاصر ابایی نداشته است، در اینجا نیز میان رأی خود و مبنای روشنفکران دینی مرزبندی کرده و می‌گوید:
«ما و لیبرال‌ها هر دو قائل به تأثیر زمان و مکان هستیم، اما لیبرال‌ها می‌خواهند با این جمله تأثیر زمان و مکان، قرآن و سنت و رساله‌های عملیه را منسوخ کنند، ولی ما می‌گوییم قرآن و احکام اسلام تا روز قیامت محفوظ است و اثر زمان و مکان در مصداق و مثال‌های نوظهور می‌باشد».
آیت‌الله سبحانی در بررسی جزئی‌تر به حکم ارتداد پرداخته و به این نکته اشاره دارد که اسلام هیچ‌گاه حق تحقیق و انتخاب را از کسی سلب نکرده و پیوسته به تفکر و تعقل دعوت می‌کند و هرگاه فرد مرتد از حق انتخاب بهره‌گیری کند ولی عملاً به عقیده عمومی احترام نهاده و باورهای مردم را ویران نسازد، نظام اسلامی با او کاری ندارد. آیت‌الله سبحانی حکم مرتد را با این رویکرد، دارای سویه سیاسی می‌داند و معتقد است که برخی با ارتداد و خروج از اسلام، زمینه‌های نزاع، تفرقه و خونریزی را فراهم می‌آورند که در آن صورت، حکم ارتداد قابل دفاع است.
راوی؛ گزارشگر فرهنگ، سیاست و اجتماع
