حجاب، دستوری قرآنی است که وجوب آن را نمی‌توان انکار کرد. این بحث در سطح جهان، بحثی داغ و کاملاً شایع است و بعضاً از گوشه و کنار دنیا در مورد حجاب و یا منع آن در اماکن عمومی و علمی، مطالبی شنیده می‌شود. با این وصف، حجاب از کارکرد صرفاً دینی خارج شده و کارکردهای اجتماعی، فرهنگی و گاه سیاسی به خود گرفته است.
با این وجود، انسان‌ها از هر مرام و مسلکی که باشند، عریانی در چشم‌انداز جامعه را ناپسند دانسته و پوشیدگی و حجاب را در عرصه‌ی تجلی و نجابت می‌ستایند. هیچ جامعه‌ای را نمی‌توان یافت که در آن برهنگی ممدوح باشد و به عنوان یک ناهنجاری شناخته نشود.
با این حال، رویکرد‌ها نسبت به این موضوعِ فطری، متفاوت بوده و اندیشمندان مختلفی را با نگاه‌های متفاوت به این موضوع علاقه‌مند کرده است.
گستردگی کتاب‌ها و مقاله‌هاو تنوع موضوع‌های مطرح شده در زمینه‌ی حجاب، بسیار است، لذا در این نوشتار کوتاه فقط به کتاب‌ها و مقاله‌هایی که صرفاً رویکرد فقهی به مسأله‌ی حجاب داشته‌اند، بسنده می‌کنیم.
حجاب از نگاه فقه: (کتب)
مسأله‌ی حجاب [۱]
یکی از مهم‌ترین کتاب‌ها در موضوع حجاب که یک نگرش کلی از نظریات اسلام در مورد حجاب را در اختیار خواننده قرار می‌دهد کتاب مسأله‌ی حجاب استاد شهید مرتضی مطهری است.
ایشان در این کتاب در بخش اول، تاریخچه‌ی حجاب در قوم یهود، ایران باستان، جاهلیت عرب و هند را مورد بررسی قرار داده‌اند. در بخش دوم علت پیدا شدن حجاب در میان اقوام و ملل گوناگون و نظریات متنوع در این باب طرح و نقد شده است. بخش سوم به تبیین فلسفه‌ی پوشش در اسلام از ابعاد و جوانب مختلف اختصاص یافته است. در بخش چهارم به ایرادها و اشکال‌هایی که بر اصل حجاب و پوشش از سوی مخالفان حجاب گرفته می‌شود، پاسخ‌های مستدل و منطقی داده شده است. در بخش پایانی کتاب نیز اصل حجاب و حدود آن با عنایت به آیات و روایات و سیره‌ی مسلمین به طور مفصل مورد بحث و بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.
فقه و پوشش بانوان[۲]
به نظر نویسنده‌ی این کتاب، تا کنون پژوهشی همه جانبه و منطبق با نیازهای روز درباره‌ی پوشش بانوان با رویکرد کاملاً فقهی انجام نگرفته است. دکتر علی اکبر کلانتری، مؤلف کتاب فقه و پوشش بانوان، در پاسخ به این خلأ، این کتاب را نگاشته است. مؤلف در بخشی از کتاب، گوشزد می‌کند که به حسب ظاهر، نخستین اثر مکتوب در این باره کتاب مسأله‌ی حجاب شهید مطهری است،ولی این کتاب با وجود دربرداشتن نکات بسیار ارزنده، به همه‌ی مسائل و جوانب فقهی پوشش بانوان نپرداخته است؛ افزون بر اینکه کتاب مذکور را به دلیل رویکرد ویژه آن و با توجه به این که حدود نیمی از مطالب آن، به بررسی پیشینه‌ی تاریخی حجاب، فلسفه و فواید تشریع آن، توصیه‌های اخلاقی، پاسخ‌گویی به پاره‌ای از شبهات روشنفکری و… اختصاص یافته است، نمی‌توان یک پژوهش فقهی به معنای مصطلح و با اهداف خاص آن دانست.
این کتاب به این موضوع از جنبه‌ی صرفاً فقهی نگاه کرده و ادله‌ی مختلف در این باب را مورد بررسی قرار داده است.
حجاب شرعی در عصر پیامبر صلی‌الله علیه و آله[۳]
شاید کسی که نظامی بود و دغدغه‌های حوزوی داشت اما موفق نشد دغدغه‌های خود را دنبال کند و بعدها در پاسخ به همین دغدغه‌ها در رشته‌ی علوم حدیث و قرآن،مدرک کارشناسی ارشد گرفت، هرگز فکر نمی‌کرد که یکی از تلاش‌هایش در زمینه‌ی فقهی تا این حد جنجالی شود. مهم‌ترین و شاید پر سر و صداترین کتاب‌ها در زمینه‌ی حجاب که در چند سال اخیر توجهات و نگاه‌ها را به سوی خود جلب کرده و همچنین اندیشمندان مختلف را در مقام پاسخ‌گویی به سخن آورده، کتاب «حجاب شرعی در عصر پیامبرصلی‌الله علیه و آله» نوشته‌ی امیر حسین ترکاشوند است. به باور نویسنده کتاب، حجاب و پوشش امری است که بیشترین درگیری ذهنی و مراقبت عملی را برای مؤمنان به وجود آورده، تا آنجا که نقش حجاب شرعی در زندگی روزمره‌ی مسمانان با هیچ چیز دیگری قبل مقایسه نیست. ایشان در ادامه می‌افزایند: اهمیت حجاب از جمله ناشی از ذهنیتی است که ما مسلمانان در مورد میزان پوشیدگی مؤمنان صدر اسلام و به ویژه پیشوایان دینی داریم. در ادامه ایشان این پرسش را مطرح می‌کند که آیا آنان به راستی آن گونه که ما فکر می‌کنیم بوده‌اندو میزان حجاب و پوشیدگی‌شان مطابق ذهنیتی است که از ایشان داریم؟
این کتاب بحث را در سه بخش سازماندهی کرده:
بخش اول: حجاب پیش از اسلام و واکنش مسلمانان، که در این بخش ابتدا میزان پوشیدگی و برهنگی مردم در پیش از ظهور اسلام تبیین شده است و سپس واکنش جامعه‌ی اسلامی نو ظهور را در قبال آن بر اساس احادیث و روایات بیان کرده است.
بخش دوم: در سایه‌ی قرآن (پی‌گیری تحقیق بر مبنای قرآن)، در این بخش نویسنده ابتدا میزان پوشیدگی و برهنگی در ماقبل بعثت را به کمک آیات قرآن استخراج کرده و سپس ارشادات، اوامر، نواهی و اصلاحاتی که قرآن در قبال وضعیت رایج، خواهان آن شده است را آورده و در این راستا آیات قرآن را مفصل بررسی کرده است.
بخش سوم: مباحث فقهی، در این بخش آرای فقهایی که بتواند مؤید نتایجِ دو بخش قبلی باشد پرداخته شده است.
حجاب در آیات و روایات[۴]
تا قبل از کتاب «حجاب شرعی در عصر پیامبرصلی‌الله علیه و آله»، شاید کمتر کسی حتی از خواص در حکم حجاب شبهه‌ای در ذهن داشت، اما بعد از نگاشته شدن این کتاب، بسیاری از روشنفکران با استناد به ادله‌ی این کتاب، در این موضوع خدشه کردند. نقدهای بسیاری بر این اثر نوشته شده که اکثراً در قالب مقاله است. اما شاید یکی از بهترین نقدها کتاب «حجاب در آیات و روایات»، اثر حجت‌الإسلام دکتر حسین سوزنچی است.
در این کتاب سعی شده است تا با نقد صحیح آنچه در آن کتاب مطرح شده است، خواننده را بر آن دارد تا با مراجعه به منابع متقن و بی غرض، علاوه بر فهم درست از جایگاه حجاب در اسلام، به بی اساس بودن شبهات مطرح شده در این کتاب پاسخ دهد.
حجت‌الإسلام دکتر حسین سوزنچی، استاد حوزه و دانشگاه در این اثر در دو بخش کلی «نقد و بررسی محتوای کتاب» و «بررسی نمونه هایی از ادعاها و استدلال‌های کتاب» کتاب «حجاب شرعی در عصر پیامبر» را نقد کرده است و در بخش پایانی به بررسی «دیدگاه فقها در مورد حجاب شرعی» پرداخته و تلاش نموده با تحلیلی عالمانه و تحقیقی تاریخی در متون اصیل اسلامی، نگاه دین اسلام به حجاب زنان در عرصه‌ی جامعه را بیان کند.
حکومت اسلامی و حکم حجاب[۵]
یکی دیگر از بحث‌های مطرح شده در حوزه‌ی حجاب، بحث حجابِ اجباری و نقش حکومت اسلامی در این رابطه است.
کتاب «حکومت اسلامی و حکم حجاب» به قلم داوود مهدوی زادگان از پژوهشگران پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی است. موضوع این کتاب، پژوهش پیرامون حجاب اسلامی از منظر فقه و در حکومت دینی است. کتاب حاضر، تلاشی است در راستای استنباط حکم کلی و عام درباره‌ی رعایت حجاب و همچنین حکم خاص الزام حکومت بر رعایت حجاب از سوی مردم. کتاب، مشتمل بر سه بخش است که عناوین آنها عبارتند از: فلسفه‌ی سیاسی الزام، مسأله‌ی الزام حکومتی حجاب و نقد دیدگاه مخالف.
الحجاب الدرع الواقی[۶]
سید محمد حسینی شیرازی، نامی آشنا در عرصه‌ی فقاهت و از علمای اهل کربلاست. این کتاب ازاین مرجع تقلید شیعی است که در کویت به مناسبت ماه مبارک رمضان برگزار می‌شده است. در این کتاب به بررسی آیات قرآن درباره‌ی حجاب پرداخته شده و به سؤالاتی مانند «چرا حجاب؟» پاسخ داده شده است.
ایشان در این کتاب عنوان می‌کند که حجاب باعث امنیت و محافظت زنان در مقابل خواسته‌های نفسانی برخی شیطان صفتان است. ایشان با آوردن مثال‌های مختلف در این زمینه کم بودن امنیت در نقاط مختلف دنیا برای خانم‌ها را یادآوری می‌کند و از نقش حجاب در ایجاد امنیت می‌گوید.
حدود پوشش و نگاه در اسلام[۷]
در فقه شیعه، پوشش و نگاه دو بحث کاملاً مرتبط و در هم تنیده است که بسیاری از فقها نظریات خود در مورد حجاب را در بحث نگاه مطرح می‌کنند.
کتابِ حدود پوشش و نگاه در اسلام، اثر مرحوم شیخ محمد مهدی شمس‌الدین که توسط محسن عابدی به فارسی ترجمه شده است، از جمله مهم‌ترین و مفصل‌ترین کتاب‌هایی است که در سال‌های اخیر به مسأله‌ی پوشش و احکام نگاه از منظر اسلام می‌پردازد. این کتاب از دو قسمت تشکیل شده است. در قسمت اول دو بحث کلی و عمده طرح می‌شود؛ بحث اول مربوط به جایگاه زن در اسلام است و بحث دوم را نگاهی به شخصیت زنان الگو در قرآن کریم، در برمی‌گیرد.
قسمت دوم به بحث اصلی این کتاب یعنی پوشش و نگاه می‌پردازد. به اقتضای عنوان بخش دوم، مسأله‌ی محوری در این بخش مورد بحث قرار می‌گیرد؛ حدود پوشش زن در مواجهه با مرد بیگانه و حدود نگاه مرد به زن نامحرم.
پوشش زن در اسلام[۸]
این کتاب به قلم محمد محمدی اشتهاردی از اعضای اصلی گروه تفسیر نمونه است که در آن به مبانی و اصول حجاب پرداخته شده است. ایشان در این کتاب معتقد است از جمله مبانی و اصول وارد در دین اسلام، الزام به حجاب زنان در مقابل نامحرمان است که هم باعث عفت و پاکدامنی زن می‌شود و هم جامعه را از آلودگی های نامشروع حفظ می‌کند.
کتاب پوشش زن در اسلام از جهات گوناگونی این مسأله را مورد بررسی قرارداده و آنچه پیرامون پوشش اسلامی لازم است را متذکر شده است. همچنین بحث‌های عمیق و لازم در مورد حجاب، همراه با پاسخ به پرسش‌های گوناگون ضمیمه کتاب است.
حجاب از نگاه فقه (مقالات)
چیستی حجاب اسلامی، معناشناسی حجاب از منظر آیات حجاب[۹]
در برخی موارد، بعضی واژه‌ها که در آیات و روایات به وجوب حجاب دلالت دارند، خود باعث اختلاف شده است. مقاله‌ی «چیستی حجاب اسلامی، معناشناسی حجاب از منظر آیات حجاب» به قلم سید محمد شفیعی مازندرانی است که به صورتی دقیق و علمی به این موضوع پرداخته است.
نویسنده در این مقاله متذکر شده است که واژه‌ی حجاب در لغت، معانی مختلفی دارد که پرده، حایل، مانع و تحت پوشش لباس واقع شدن، از جمله‌ی آنهاست و در اصطلاح، عبارت است از پوشش خاصی که سر و گردن و قسمت برآمدگی‌های اندام زن را می‌پوشاند و نیز زیورآلات او را طبق موازین اسلامی، مستور می‌دارد؛ چیزی که در جهت تقویت عفت، پارسایی انسان و تربیت جامعه بر مبنای وَحیانی تأکید دارد و سعادتمندی و کمال انسان‌ها منوط به پایبندی و رعایت آن است. وی همچنین به اثبات می‌رساند که حجاب دارای انواعی است و در هر مورد آن چیستی خاصی از حجاب را می‌توان از دیدگاه اسلام مشاهده نمود و نیز معتقد است که در باب رعایت حجاب اسلامی، چشم، صورت، پشت و کف دست‌ها و قدم‌ها مشمول وجوب پوشش نیست و به اثبات می‌رساند که حجاب، یک اصل سابقه‌دار در میان افراد بشراست و بیان می‌دارد که حجاب در راستای تقویت عفت و کمال انسان‌ها مورد توجه اسلام بوده است و از بروز بسیاری از ناهنجاری‌ها و فساد اخلاقی پیشگیری می‌کند.
بررسی فقهی و حقوقی حجاب شرعی با رویکردی بر آرای امام خمینی (ره)[۱۰]
این مقاله که حاصل تلاش حسین نمازی‌فر و صالح سعادت است، به بررسی فقهی و حقوقی حجاب با توجه به نظریات امام خمینی پرداخته است. ایشان معتقد است حجاب یکی از مسلّمات دین و ضرورت‌های شریعت اسلامی است که در جامعه‌ی اسلامی ما، علاوه بر جنبه‌ی اعتقادی و دینی آن، به صورت قانونی که برای همه‌ی بانوان با اعتقادات متفاوت، لازم‌الإجراست، درآمده است. البته این مسأله امروزه با انگیزه‌ها و شیوه‌های گوناگونی مورد چالش قرار گرفته است. یکی از این چالش‌ها این است که در قانون ایران با آنکه حجاب برای زنان اجباری بوده و بی‌حجابی نوعی جرم محسوب می‌شود، اما فاقد تعریفی مشخص و بدون ضابطه معین بوده و تاکنون حدود و ثغور حجاب مدّ‌نظر نظام به صورت قانونی تعریف و تبیین نشده است. از آنجایی که راه‌حل قانونی رفع اجمال و ابهام از مواد قانونی، با استناد به اصل ۱۶۷ قانون اساسی و ماده‌ی۲۱۴ آیین دادرسی کیفری، رجوع به منابع معتبر فقهی است، لذا این تحقیق درصدد است که با بررسی ماهیت و دلایل حجاب اسلامی از آیات و روایات و الهام‌گیری از مبانی فکری حضرت امام خمینی، ضمن ارائه‌ی طرحی برای پوشش بانوان در دولت اسلامی که منبعث از متون و نصوص دینی است، با تعریف روشن و جامع از حجاب، از قوانین موضوعه، رفع ابهام و اجمال کرده و در کنار آن با تبیین عناصر تشکیل دهنده این جرم آن را جرمی مسلّم قلمداد کند.
استحباب پوشش سر و گردن[۱۱]
نتیجه‌ی آیات و روایات نیز مؤید عدم وجوب پوشش سر و گردن می‌شود و تنها استحباب را ثابت می‌کند.
این فتوای عجیب در پاسخ به سؤالی است که یکی از کاربران سایت مرحوم احمد قابل از او پرسیده بود که همین فتوا و نقد مصطفی حسینی طباطبایی منجر به سلسله مقالاتی از سوی مرحوم قابل تحت عنوان «در مورد حجاب» شد.
ایشان در مقالاتی در کتاب احکام بانوان در شریعت محمدی صلی‌الله علیه و آله معتقد است که اصل پوشش عورت بر مرد و زن مسلمان واجب است، اما فقها در مصداق عورت (به خصوص در مورد زنان) اختلاف نظر دارند.
مجموع بررسی‌های ایشان نشان می‌دهد که پوشش سر و گردن امری اختلافی است و اجماع مسلمانان در این امر محقق نشده است و از طرف دیگر برخی آیات و روایات معتبر وجود دارد که ظهور در عدم وجوب دارند(مانند آیه‌ی ۵۹ سوره احزاب).اگرچه آیات و روایاتی نیز وجود دارند که لزوم پوشش سر را یادآوری می‌کنند. البته مقتضای جمع عرفی بین دلایل وجوب و دلایل عدم وجوب تصرف در مدلول آنهاست. اگر به این قاعده عمل شود، نتیجه‌ی آیات و روایات نیز مؤید عدم وجوب پوشش سر و گردن می‌شود و تنها استحباب را ثابت می‌کند.
در نهایت ایشان با بررسی دلایل به این نتیجه می‌رسد که پوشش بدن برای زنان واجب است ولی پوشش سر و گردن مستحب شرعی است.
بازنگرشی درون دینی به حجاب[۱۲]
مسلم خلفی در بخشی از مقاله‌ی خود می‌نویسد: پژوهش در عرصه‌ی حجاب صعوبت خاصی دارد؛ هم از آن روی که برخی آن را ضرورت دین شمرده‌اند و بر این پایه پژوهش منتقدانه را روا نمی‌دانند و پژوهشگرش را روادار می‌نامند و هم از آن روی که از کاربردیترین مباحث جامعه بوده است، به گونه‌ای که ذهن برنامه‌ریزان، سیاست‌گذاران و مجریان را به خود مشغول کرده است.
یکی دیگر از مقالاتی که با نگاه فقهی به موضوع حجاب پرداخته است، مقاله‌ی « بازنگرشی درون دینی به حجاب» است.
نویسنده به طور جدی معتقد است، فقیه در رابطه‌ی بین خدا و مکلف باید جانب مکلف را بگیرد! و تا حد ممکن سیاست جرم‌زدایی پیشه نماید و بر همین پایه به بازخوانی دلایل فقهی حجاب پرداخته است و نظرات و اندیشه‌های گوناگون فقها درباره‌ی کیفیت و میزان حجاب را بیان می‌کند تا قانون‌گذار بتواند با بذل توجه به تعارضات موجود، با دید وسیع و کارشناسی و البته سهل‌گیرانه‌تر، به وضع قانون در این عرصه همت گمارد. هدف این نوشتار صرفاً نگاهی درون‌دینی به مبحث حجاب است و از پرداختن به مباحث برون‌دینی، عقلانی و فلسفی محض اجتناب نموده است.
تشریع حجاب در اسلام و حدود فقهی آن[۱۳]
یکی از کسانی که از دیدگاه فقه سنتی از حجاب اسلامی دفاع کرده است خانم دکتر فریده سعیدی است. ایشان در این مقاله حجاب را دستوری قرآنی و تکلیفی دینی می‌داند که به واسطه‌ی ماهیت اجتماعی آن، فراتر از ادای تکلیف فردی توسط دین‌مداران، هنجاری لازم‌الإجرا در جامعه‌ی دینی محسوب می‌شود. ایشان معتقد استتتبع در منابع نشان می‌دهد که زنان در عموم ادوار و جوامع، داشتن پوشش را رعایت می‌کرده‌اند، اما حجاب (به معنای پوشش زن در برابر نامحرم با ملاحظه‌ی اعلام شده‌ی آن)، از احکام تأسیسی اسلام است، از این رو تبیین حدود و ثغور مفهوم حجاب تنها با تکیه بر نصوص و ادله‌ی دینی امکان‌پذیر است، اما شکل آن، بسته به عوامل مختلف، در هر سرزمین تفاوت می‌کند. این مقاله به بررسی معنای لغوی و اصطلاحی حجاب، مفهوم این واژه در قرآن، رهگیری آن در منابع فقهی، آرای فقهای امامی و اهل سنت درباره‌ی حدود حجاب و نیز عصر جدید و مسأله‌ی حجاب اسلامی پرداخته و حدود حجاب شرعی را بیان نموده است.
حجاب شرعی[۱۴]
محمد باقر بهبودی کسی که سال‌ها قبل نظریات خاص او در مورد علم حدیث جنجال به وجود آورده بود، در حوزه‌ی حجاب نیز نظراتی داشته است که در برخی از آنها پا را حتی از مشهور فقها فراتر نهاده و به حجاب نزد برخی محارم نظر می‌دهد. مقاله‌ی «حجاب شرعی» در بر دارنده‌ی نظریات وی در موضوع حجاب است.
ایشان در این مقاله در مورد معنای ازار و خمار در آیات و روایات کنکاش کرده و سرانجام به این نتیجه می‌رسد که پوشیدن تمام بدن از بالای قفسه‌ی سینه تا نیمه‌ی ساق پا، بر بانوان لازم است حتی در برابر پدر و برادر، تا چه رسد به سایرین. خانم‌ها فقط می‌توانند در برابر شوهران خود، ازار و خمار خود را بردارند.
همچنین ایشان با توجه به آیه‌ی ۵۹ سوره‌ی احزاب معقد است که حکم این آیه، سه دسته از خانم‌ها را شامل می‌شود:۱٫ همسران رسول خداصلی‌الله علیه و آله که اینک وجود خارجی ندارند ۲٫ دختران پیامبرصلی‌الله علیه و آله که همه‌ی خانم‌های سادات را فرا می‌گیرد ۳٫ بانوان شوهردار. این سه گروه باید با پوشیدن یک جامه‌ی گشاد و بلند، شخصیت والای خود را به جامعه اعلام کنند تا مبادا بی‌خردان با آنان تماس بگیرند.
تأملی دوباره در مسأله‌ی حجاب[۱۵]
محسن کدیور نویسنده‌ی مقالاتی با عنوان تأملی دوباره در مسأله‌ی حجاب است. این مقالات شامل پنج درس گفتار با موضوعات پوشش از زاویه‌ی قرآن، پوشش از زاویه‌ی روایات، پوشش از زاویه‌ی فتاوای اهل سنت و در دومقاله‌ی آخر، پوشش از زاویه‌ی فقه شیعه مطرح کرده است.
ایشان در این مقالات و به خصوص در دو مقاله‌ی آخر معتقد است:
ساتر شرعی دو بخش دارد: بخش اول: آنچه پوشانیدن آن به حکم اولی واجب است و تغییر شرایط زمانی مکانی و موقعیتی (جز ضرورت پزشکی در زمان درمان و مشابه آن) تغییری در حدود آن ایجاد نمی‌کند. زنان مؤمنه شرعاً مؤظفند خارج از حریم خانواده، بدن خود را از زیر گردن تا زیر زانو و بازوان با لباسی که تنگ و چسبان و نازک و بدن‌نما نباشد، بپوشانند.
بخش دوم: آنچه پوشانیدن آن ممکن است به حکم ثانوی از باب جلوگیری از مفسده واجب شود. این بخش بستگی کامل به «عرف زمان و مکان» دارد. زنان مؤمنه در جوامع و شرایطی که پوشانیدن سر و گردن و مو و به طور کلی تمام بدن، غیر از وجه و کفین و قدمین، متعارف است، به نحوی که بر نپوشانیدن آنها مفسده مترتب می‌شود، به حکم ثانوی موظفند این مواضع را هم بپوشانند. بنابراین در جوامعی که این حد از پوشش متعارف نیست و بر نپوشاندن این مواضع مفسده‌ای مترتب نیست، پوشاندن آنها الزامی نیست و این مواضع از بدن «زینت ظاهر» محسوب می‌شود که در آیه‌ی ۳۱ سوره‌ی نور، از پوشانیدن استثنا شده‌اند: «ولا یبدین زینتهن الا ما ظهر منها.»
ضمناً ایشان، این حکم را در مورد حجاب زن در برابر نامحرم دانسته است و در مورد حجاب زن در عبادات (نماز و حج)، پوشش واجب را در حد حجاب شرعی معروف، یعنی پوشاندن بدن غیر از وجه، کفین و قدمین دانسته‌است.
درآمدى بر مبانى کلى فقهى حجاب و مسؤولیت دولت اسلامى[۱۶]
همان گونه که قبلاً نیز ذکر شد، برخی از اندیشمندان حوزه‌ی دین، اصل اجبار حجاب در مجامع عمومی و همچنین وظایف دولت در این راستا را مورد مداقه قرار داده‌اند. یکی از موافقان حجاب اجباری سید ضیاء مرتضوی است.
در این مقاله به بررسی نقش حکومت و مسؤولیت دولت اسلامی در حوزه‌ی حجاب پرداخته شده است. به نظر ایشان دخالت حکومت اسلامى در پاى بندى جامعه به حکم حجاب را از منظر فقهى در چند شاخه مى توان پى گرفت. این شاخه‌ها که از آن مى‌توان به مبانى فقهى مسؤولیت در اجراى حکم حجاب حاکم یاد کرد، از یک سو به ماهیت حکم حجاب و فلسفه‌ی آن برمى‌گردد و از سوى دیگر به حوزه‌ی عملکرد و عرصه‌ی مسؤولیت حکومت اسلامى. در قسم نخست باید دید خاستگاه حجاب در این زمینه چه اقتضایى دارد و در قسم دوم نسبت حکم حجاب با محدوده‌ی اختیارات و مسؤولیت حاکم چیست؟ این مقاله صرف نظر از اقتضائات و مصالحى که هنگام اجراى هر حکمى از جمله حجاب باید مورد توجه قرار گیرد، از پنج منظر کلى فقهى به تبیین اصل مسؤولیت و عدم مسؤولیت حکومت درباره‌ی حکم حجاب مى‌پردازد: خاستگاه فقهى و فلسفه‌ی حکم حجاب، نسبت حکومت با حوزه‌ی خصوصى و شخصى، نسبت حکومت با حفظ شعائر و مقدسات، وظیفه‌ی امر به معروف و نهى از منکر در حوزه‌ی حکومت و مسؤولیت‌هاى حکومت اسلامى که خود از چند منظر پى‌گیرى شده است. این مقاله نشان داده است که اثبات حق یا وظیفه‌ی مداخله‌ی حکومت براساس مبانى یاد شده، یکسان نیست. در پایان نیز به نسبت میان حکم حجاب و قانون و پرسش‌هایى که در این زمینه مطرح است، اشاره شده است.
مبانی مسؤولیت حکومت اسلامی در ترویج حجاب[۱۷]
یکی دیگر از موافقان الزام حکومت و دولت اسلامی به حجاب حسنعلی علی‌اکبریان از محققان عرصه‌ی فقه پژوهی است.
ایشان معتقد است که شریعت اسلام، دربرگیرنده‌ی احکام ثابت و جاودان است. این احکام به زمان حضور معصومان علیهم‌السلام اختصاص ندارد، بلکه در زمان غیبت نیز لازم‌الإجرا هستند. در اندیشه‌ی شیعی، حکومت مشروع در زمان غیبت در دست فقیه جامع‌الشرایط است و مسؤولیت اجرای همه یا حکام را بر عهده دارد، به این معنا که شرایط زمانه، زمینه‌ی تحقق همه یا حکام اسلام و در فرض تزاحم میان احکام اسلام، زمینه‌ی تحقق بیشترین و مهم‌ترین احکام اسلام را فراهم می‌کند، چه مجری این احکام، خود حکومت باشد، چه دیگران. البته نوع وظیفه‌ی حکومت در قبال احکامی که مجری آن خود حکومت است یا دیگران و چه از امور اجتماعی به‌شمار آید و چه از امور فردی، فراهم کردن زمینه‌های تحقق آن است و در این زمینه باید از مراتب امر و نهی قلبی، زبانی و عملی، با ظریف‌ترین شیوه‌های هنری و مؤثر و کارشناسی شده و تشویق‌ها و تنبیه‌ها و محرومیت‌های جهت‌دهی برای ترویج حجاب، با رعایت مصالح زمانه بهره گیرد.
نقد و بررسی ادله‌ی فقهی الزام حکومتی حجاب[۱۸]
در مقابل موافقان حجاب اجباری در عرصه‌ی اجتماع مخالفان این نظر نیز دست به قلم شده‌اند و شاید کسانی که این بحث را به خصوص در رسانه‌ی ملی شنیده‌اند، علاقمند باشند که با مبانی این افراد آشنا شوند.
یکی از مخالفان حجاب اجباری، سید محمد علی ایازی از قرآن پژوهان حوزه‌ی علمیه‌ی قم است که نظرات خاصی در حوزه‌ی حجاب اجباری دارد.
ایشان در این مقاله معتقد است که پوشش زن در فرهنگ ملی و اسلامی ما از جایگاه بلندی برخوردار است و لزوم آن نه‌تنها در میان همه‌ی مذاهب اسلامی، بلکه در همه‌ی ادیان الهی مورد اتفاق است و این حکم به دلیل بیان آن در قرآن ابدی و دائمی است. لذا از وظایف حکومت اسلامی است که این فریضه‌ی دینی را تبلیغ و ترویج کرده و برای تحقق آن در جامعه برنامه‌ریزی و فرهنگ‌سازی کند. اما اینکه حکومت اسلامی برای اجرای این حکم به روش‌های عقوبتی، تنبیه و تعزیر متوسل شود و اجبار و الزام قانونی برای آن داشته باشد،امری است که نه از ناحیه شرع مقدس تأیید شده است و نه در تاریخ اسلام و سیره‌ی پیامبر صلی‌الله علیه و آله و ائمه‌ی معصومان علیهم‌السلام نمونه‌ای برای آن یافت می‌شود و نه سیره‌ی عقلا مؤید آن است. بنابراین لازم است حکومت برای پیاده‌سازی ارزش‌های دینی از جمله پوشش در یک جامعه، از روش‌های اثباتی استفاده نماید و در جهت ارتقای سطح علمی و معرفتی انسان‌ها بکوشد و بهره‌گیری از روش فرهنگ‌سازی و تعلیمات غیرمستقیم را مقدم دارد.
ایازی در این مقاله به بررسی ادله‌ی فقهی الزام حجاب از سوی حکومت پرداخته است. همچنین دراین نوشتار به نقد ادله‌ی جوازمجازات یا تعزیر بی‌حجابی ازسوی حکومت اسلامی پرداخته است. نگارنده بامراجعه به سیره‌ی پیشوایان دین، به ویژه امیرالمؤمنین علی علیه‌السلامبه بررسی ادله‌ی نهی ازمنکر در مسائل اجتماعی پرداخته است و به این نتیجه می‌رسد که اصل فقهی در«کل من خالف الشرع فعلیه التعزیر» نسبت به حجاب چندان شمولی ندارد و دلیلی بر الزام حکم حجاب و تعزیر بی‌حجاب ازسوی حکومت اسلامی وجود ندارد.
وی بانفی اطلاق اصل فقهی فوق‌الذکر، دیدگاه‌های فقهای معاصر در مورد الزام تعزیر بی‌حجاب از سوی حاکم اسلامی را مورد نقد قرار می‌دهد و معتقد است در سیره‌ی امیرالمؤمنین علیه‌السلام به هیچ وجه تعزیر بی‌حجاب وجود نداشته است و سیره‌ی آن حضرت فراتر از مدعای اطلاق اصل فقهی فوق‌الذکر است.
بررسی لزوم و حدود حجاب در فقه اهل تسنن[۱۹]
یکی از مقالاتی که دست به ابتکاری جالب زده است و موضوع حجاب را از نگاهی جدید مورد ارزیابی قرار داده است، مقاله‌ی «بررسی لزوم و حدود حجاب در فقه اهل سنت» از محمد هادی فاضل است.
نویسنده در این مقاله بر این نکته تأکید دارد که یکی از احکام ثابت اسلام که همه‌ی مذاهب اسلامی بر آن اتفاق دارند؛ دستور رعایت حجاب برای بانوان است و از آنجا که بخش قابل توجهی از جهان اسلام را اهل تسنن، تشکیل می‌دهند، این مسأله در تمام جهان اسلام مطرح است، در این نوشتار دیدگاه مفسران و فقهای اهل تسنن در زمینه‌ی اصل لزوم پوشش و محدوده‌ی آن با توجه به آیات، روایات و استنباط فقها مورد بررسی قرار گرفته است و دلایل و مبانی آن مطرح شده است، همچنین در ادامه به این سؤال پاسخ داده شده است که از منظر فقهای اهل تسنن آیا نظام اسلامی و حکومت مشروع دینی در زمینه‌ی حجاب و پدیده‌ی بی‌حجابی مسؤولیت دارد؟ سپس دلایل و راهکارهایی در بستر فقه مورد بررسی قرار گرفته است که از دلایل مهم این مسأله می‌توان به «تعزیر گناهکار»، «امر به معروف و نهی از منکر» و «حفظ شعائر مسلمانان» اشاره کرد.
کتاب‌ها و به خصوص مقالات بسیار دیگری در این زمینه وجود دارد که تنها به نام برخی از آنها اشاره می‌کنیم:
کتاب‌های«حجاب از دیدگاه قرآن و سنت»[۲۰]نوشته‌ی فتحیه فتاحی زاده، «حجاب در آیات با نگاهی به روایات»[۲۱] نوشته‌ی جعفر حق شناس و «سیمای حجاب و عفاف در آیات و روایات»[۲۲] نوشته‌ی حمید احمدی جلفایی، تنها بخشی از کتاب‌های منتشر شده در این زمینه است.
اما از مقالات منتشر شده در این زمینه می‌توان به مقاله‌ی «حجاب در قرآن»[۲۳]از سید جعفر شهیدی و یا مقاله‌ی «حوزه‌ها و سر فصل‌های مطالعاتی فقه حجاب»[۲۴] از احمد مبلغی و همچنین مقاله‌ی «حجاب عقلانی و عقلانیت حجاب»[۲۵] از احمد رهدار اشاره کرد.
پی‌نوشت:
[۱]. مطهری، مرتضی، مسأله‌ی حجاب، صدرا، ۱۳۶۸٫
[۲]. کلانتری، علی اکبر، فقه و پوشش بانوان، بوستان کتاب، ۱۳۹۴٫
[۳]. ترکاشوند، امیر حسین، حجاب شرعی در عصر پیامبر صلی‌الله علیه و آله، بدون ناشر، ۱۳۹۰٫
[۴]. سوزنچی، حسین، حجاب در آیات و روایات، بسیج دانشگاه امام صادق علیه‌السلام، ۱۳۹۴٫
[۵]. مهدوی زادگان، داوود، حکومت اسلامی و حکم حجاب، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۹۰٫
[۶]. حسینی شیرازی، سید محمد حسین، الحجاب الدرع الواقی، بیروت، ۱۹۹۸٫
[۷]. شمس الدین، محمد مهدی، حدود پوشش و نگاه در اسلام، الهدی، ۱۳۸۲٫
[۸]. اشتهاردی، محمد مهدی، پوشش زن در اسلام، ناصر، ۱۳۸۶٫
[۹]. شفیعی مازندارانی، سید محمد، چیستی حجاب اسلامی و معناشناسی حجاب از منظر آیات حجاب، مجله‌ی پژوهش‌های فقهی، ۱۳۹۰، ش۱۰٫
[۱۰]. نمازی فر، حسین، سعادت، صالح، بررسی فقهی و حقوقی حجاب شرعی با رویکردی بر آرای امام خمینی، پژوهشنامه‌ی متین، ۱۳۸۹، ش ۴۹٫
[۱۱]. قابل، احمد، احکام بانوان در شریعت محمدی، ص۵۶، ۱۳۸۲٫
[۱۲]. خلفی، مسلم، بازنگرشی درون‌دینی به حجاب، مجله‌ی مطالعات راهبردی زنان، ۱۳۸۶، ش۳۷٫
[۱۳]. سعیدی،فریده،تشریع حجاب در اسلام و حدود فقهی آن، مجله‌ی فقه و حقوق خانواده، ۱۳۹۳، ش۶۱٫
[۱۴]. بهبودی، محمد باقر، حجاب شرعی، مجله‌ی حوزه،۱۳۷۶، ش۴۲٫
[۱۵]. کدیور، محسن، تأملی دوباره در مسأله‌ی حجاب، سایت نویسنده، ۱۳۹۲٫
[۱۶]. مرتضوی، سید ضیاء، درآمدى بر مبانى کلى فقهى حجاب و مسؤولیت دولت اسلامى، مجله‌ی فقه، ۱۳۸۶، ش ۵۱ و ۵۲٫
[۱۷]. علی اکبریان، حسنعلی، مبانی مسؤولیت حکومت اسلامی در ترویج حجاب، مجله‌ی فقه، ۱۳۸۶، ش۵۱ و ۵۲٫
[۱۸]. ایازی، سید محمد علی، نقد و بررسی ادله‌ی فقهی الزام حکومتی حجاب، مجله‌ی فقه، ۱۳۸۶، ش۵۱ و ۵۲٫
[۱۹]. فاضل، محمد هادی، بررسی لزوم و حدود حجاب در فقه اهل تسنن، مجله‌ی مطالعات راهبردی زنان، ۱۳۸۶، ش۳۷٫
[۲۰]. فتاحی زاده، فتحیه، حجاب از دیدگاه قرآن و سنت، بوستان کتاب، ۱۳۹۰٫
[۲۱]. حق شناس، جعفر، حجاب در آیات با نگاهی به روایات، کتاب زنان، ۱۳۸۶٫
[۲۲]. احمدی جلفایی، حمید، سیمای حجاب و عفاف در آیات و روایات، زائر آستانه‌ی مقدسه، ۱۳۸۷٫
[۲۳]. شهیدی، سید جعفر، حجاب در قرآن، مجله‌ی جستارهای ادبی، ۱۳۶۶، ش۷۶ و ۷۷٫
[۲۴]. مبلغی، احمد، حوزه‌ها و سر فصل‌های مطالعاتی فقه حجاب، مجله‌ی فقه، ۱۳۸۶، ش ۵۱ و ۵۲٫
[۲۵]. رهدار، احمد، حجاب عقلانی و عقلانیت حجاب، مجله‌ی پگاه حوزه، ۱۳۸۸، ش۲۶۷٫
