کنفرانس جهانی فتوا در مصر در حالی به کار خود پایان داد که علما و نخبگان دینی بر ضرورت بازنگری در مکانیسم صدور فتوا و نیز ترویج سبک اجتهاد گروهی به عنوان راهکار مقابله با بحران فتوا تاکید داشتند.
به گزارش شبکه اجتهاد، مسأله فتوا و بحران‌های به وجود آمده در اثر ولنگاری در عرصه فتوا و آسیب‌ها و تبعات آن برای جامعه دینی جهان عرب موضوع تازه‌ای نیست. متولیان امور دینی در جهان عرب با مشاهده افزایش التهاب در میان مردم در اثر صدور فتواهای متناقض از سوی برخی شخصیت‌هایی که صلاحیت آنان در عرصه دینی محل تردید و شببه است دست به اقدامات گسترده‌ای برای یکپارچه سازی مکانیسم صدور فتوا کرده‌اند.
در این میان الازهر مصر به عنوان بزرگترین مرجع رسمی اهل سنت با همراهی دارالافتا و نیز وزارت اوقاف این کشور و با حضور نخبگان دینی از ۷۰ کشور جهان برای چهارمین بار متوالی کنفرانس جهانی فتوا را برای بررسی چگونگی برون رفت از بحران فتوا، اجماع پیرامون ضوابط صدور فتوا، تبیین مفاهیم فقهی به شکل واضح، مشارکت در حل مشکلات اجتماعی به ویژه مسأله افزایش میزان طلاق و نیز تبدیل عرصه فتوا از بستری منفعل که تنها در عرصه حل مشکلات به کار می‌آید به عرصه‌ای با فعالیت بیشتر با هدف اقدامات پیشگیرانه و جلوگیری از بروز آسیب‌های اجتماعی برگزار کرده است. «رسا» در سه گزارش مجزا به پوشش این نشست همت گمارده است که با اندکی ویرایش در قالب گزارش ذیل پیش‌رویتان قرار گرفته است.
شوقی علام: تحول در فقه مستلزم فهم صحیح از تحولات تاریخی ـ اجتماعی است
چهارمین کنفرانس جهانی فتوا در حالی برگزار شد که شوقی علام مفتی مصر به عنوان سخنران آغازین این همایش بر ضرورت بازخوانی گفتمان دینی و مقابله با افکار و جریان‌های انحرافی در راستای تقویت ثبات اجتماعی و گسترش ارزش‌های اخلاقی ـ دینی مانند همزیستی مسالمت آمیز تاکید کرد.
شوقی علام با بیان اهمیت ویژه مسائل جهان اسلام و تلاش برای ایجاد راهکارهای برون رفت از مشکلات خاطر نشان کرد: تروریسم و افراط گرایی در پوشش گروهک‌های تکفیری و با لباس دین به جنگ امنیت و رفاه کشورهای اسلامی آمده و باید نهادهای دینی، اندیشه‌ای و رسانه‌ای با اتحاد خود در برابر این دو پدیده شوم بایستند.
وی با انتقاد از برخی نگرش‌ها پیرامون عدم امکان بازخوانی میراث اسلامی افزود: پس از آنکه افراط گرایان از فتوا به عنوان سلاحی برای شرعی سازی اقدامات جنایت آمیز خود استفاده کردند، برخی ضرورت خوانش مجدد متون دینی و نیز نقش فتوا به عنوان نوک پیکار مقابله با افراط گرایی را انکار کردند در حالی که نوآوری در عرصه اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و تکنولوژی بسیار ضروری است.
مفتی مصر همراهی فقیه با تغییرات شرایط اجتهاد به ویژه بروز موضوعات جدید و عمق یافتن پرسش‌ها ادامه داد: در این همایش با عبور از مصداق‌ها و موضوعات جزئی به دنبال دستیابی به اصول و قواعد فقهی و اندیشه‌ای جهانشمول و عام با استفاده از نظرات بزرگان و علما هستیم تا بتوان پاسخ بسیاری از فتواهای مغایر با اصول دینی را در قالبی علمی ارائه نمود.
عالم اهل سنت مصر با تاکید بر ضعف و کج فهمی افراط گرایان از تحولات تاریخی ـ اجتماعی اظهار داشت: تنها گروه‌های دارای اندیشه غلط، شاذ که توانایی درک احکام دینی را نداشته و قواعد صحیح فهم متون دینی را به دست نیاوردند از شیوه متداول فتوا خارج شدند. این جریا‌ن‌ها از شیوه رایج اهل علم که همان نقل حدیث با ارائه سلسله احادیث است، فاصله گرفته و حتی نسبت به واقعیت پیرامون خود نیز درک درستی را ندارند.
نواندیشی و اجتهاد ضرورتی غیر قابل انکار
شیخ علام همچنین به اهمیت تجدّد گرایی در شرایط کنونی جهان پرداخته و تصریح کرد: نواندیشی رکن اساسی دین مبین اسلام، مقصدی از مقاصد شریعت و ثمره عظیم اجتهاد در فقه است. بنابر نقل تاریخی نیز پیامبر اکرم (ص) اولین فردی است که مسلمانان را به اندیشیدن در احکام دینی و بازخوانی میراث اسلامی مبتنی بر تحولات دعوت کرده است. اجتهاد و تجدّد موتور محرکه اسلام است.
وی با بیان لزوم فهم تغییرات و تحولات رخ داده در جوامع در نتیجه تحولات تمدنی گفت: باید دیدگاه نظری شفاف و دقیقی پیرامون تعریف نواندیشی دینی ارائه شود تا با تعیین حدود و ثغور چگونگی صدور فتوا امکان مقابله با چالش‌های روز، سیطره بر فرهنگ‌های مختلف و مقابله با تهدیدات اندیشه‌ای را داشته باشیم.
مفتی مصر تمامی نهادهای دینی جهان اسلام را به وحدت کلمه برای مقابله با تروریسم و خشکاندن ریشه‌های مالی، اندیشه‌ای و رسانه‌ای دعوت کرده و اظهار داشت: جهان اسلام در انتظار چشم انداز تحول در عرصه فتوا، برنامه‌های مدوّن در عرصه عمل و ارائه قوانین و ساختارهای علمی ـ آموزشی برای آیندگان است تا از این رهگذر بتوان مشکلات کنونی جهان اسلام را از میان برداشته و رسالت عظیمی را که خداوند بر عهده علما قرار داده را به نحو احسن انجام دهیم.
شیخ مختار جمعه: زمان و مکان در عرصه اجتهاد اهمیت ویژه‌ای دارد
شیخ مختار جمعه وزیر اوقاف مصر از دیگر سخنرانان این کنفرانس با خوشامد گویی به علما و صاحب نظران دینی بر اهمیت نواندیشی دینی تاکید و خاطر نشان کرد: بازخوانی مکانیسم صدور فتوا در شرایط فعلی به همراه رعایت اقتضای زمان و مکان به هنگام صدور احکام شرعی و نیز تمییز میان اصول و قواعد ثابت و متغیر دین امری حتمی و غیر قابل انکار است.
وی افزود: پوشاندن لباس متغیّر به احکام ثابت دین منجر به از میان رفتن احکام لایتغیر الهی منجر خواهد شد همانگونه که دیدگاه ثابت انگارانه داشتن به احکام قابل تغییر دین به عقب ماندگی تمدنی، تحجّر و جمود فکری منجر می‌شود.
وزیر اوقاف مصر با تجلیل از تلاش علما در عرصه صدور فتوا گفت: علمای صدر اسلام در سایه شرایط زمان خود دست به اجتهاد در احکام دین زده و ما نیز وظیفه داریم با رعایت شرایط زمان حال در چارچوب احکام متغیر به اجتهاد بپردازیم که در این راه باید ضمن توجه به عقل و احیای ساختارهای عقلی، شرایط مکانی و زمانی را نیز مورد توجه قرار داد.
عالم اهل سنت مصر ادامه داد: بسیاری از احکام دین با تغییر زمان و مکان، تغییر خواهد کرد از این رو ما نیازمند به جانشینی الگوهای فکری به جای الگوهای حفظ و تلقین آموزه‌های دین هستیم زیرا تنها با تعمق و تعقل است که می‌توان از داعیه اسلام مبنی بر «دینی جهانمشول برای تمامی زمان‌ها» دفاع کرد.
شیخ جمعه در پایان با تجلیل از اقدامات صورت گرفته از سوی علما در عرصه پاسخگویی به مسائل مستحدثه اقتصادی و پزشکی اظهار داشت: وزارت اوقاف چشم انتظار نتیجه تبادل نظر علما است تا در ضمن برنامه‌های فرهنگی ـ آموزشی از این نتایج در متون درسی و نیز کتاب‌های آماده سازی ائمه جماعات برای پاسخ به مسائل جدید استفاده لازم را ببرد.
محیی‌الدین العفیفی: کتاب و سنت بر مشروعیت اجتهاد حکم داده است
از سوی دیگر محیی الدین العفیفی دبیرکل مجمع پژوهش‌های اسلامی الازهر نیز در این کنفرانس تاکید کرد که میزان و کمیّت نصوص دینی ثابت است از این رو بازخوانی میراث اسلامی و نیز اجتهاد در احکام شرع با بهره گیری از شیوه‌های علمی مورد تایید شرع امری ضروری است.
شیخ عفیفی با بیان وجوب اجتهاد در زمان فعلی خاطر نشان کرد: برای هر موضوع مستحدثه‌ای باید اجتهاد کرد. قرآن و سنت نیز بر مشروعیت اجتهاد صحّه گذاشته و حتی صحابه پیامر اکرم(ص) نیز چه در حضور و چه در غیاب ایشان اجتهاد می‌کردند. در هر زمانی حوادثی متفاوت از دیگر زمان‌ها پدید می‌آید که گذشتگان آن را نمی‌دانستند از این رو پیامبر اکرم(ص) شیوه استنباط را به پیروانش تعلیم فرمودند.
عالم اهل سنت مصر افزود: باید مفتیان و افراد مدّعی فهم دین را که به دلیل عدم درک صحیح نصوص شرعی و ضعف در تطبیق اصول بر فروع و مصادیق، با ترویج فتواهای گمراه کننده خود، حکم به مباح بودن جان، مال و ناموس دیگران داده‌اند را شناسایی و به شدت با آنان برخورد کرد.
رییس مجمع پژوهش‌های اسلامی الازهر با اشاره به نقش این نهاد در عرصه اجتهاد گروهی تصریح کرد: علما و صاحب نظران دینی مورد تایید مجمع، با تشکیل بخش اجتهاد گروهی به وظیفه خود در صدور فتواهای برخاسته از آموزه‌های شرع مبادرت می‌ورزند. اجتهاد گروهی به عنوان یک الگوی موفق اجتهادی مورد توجه بسیاری قرار گرفته است.
مجدی عاشور: نواندیشی دینی اولویت اصلی جهان اسلام است
مجدی عاشور مشاور علمی مفتی مصر و دبیر فتوای دارالافتا آخرین سخنران روز اول کنفرانس جهانی فتوا در سخنان خود اهتمام به مسأله نواندیشی و احیای علوم شرعی از جهت ساختارها و ابزار و وسایل شیوه استنباط را واجب برشمرد.
شیخ عاشور افزود: تعداد قابل توجهی از صاحب نظران در فهم و برداشت از دین دچار سوء فهم و انحراف شده، برخی از آنان به سوی افراط گرایی و برخی دیگر به سمت تفریط کشانده شدند از این رو اولویت امروز جهان اسلام درمان این معضل از طریق همراهی دین با تمدن جدید و احیای نواندیشی دینی است.
وی با واکاوی مفهوم «نواندیشی دینی» گفت: خطای در اصول و ابزار اجتهاد به خطای در فهم، نتیجه و غایت منتهی می‌شود. کلمه «تفکر» به معنای استفاده از عقل و ابزارهای فهم در استنباط احکام از نصوص دینی است لذا بایستی ساز و کارهای اجتهاد را مورد دقت قرار دهیم.
دبیر دارالافتای مصر با اشاره به جایگاه اجتهاد در نزد فقهای اسلام خاطر نشان کرد: علمای اسلام در طی قرن‌های گذشته، در مسیر استنباط احکام شرعی مناسب برای پاسخگویی به نیازهای زمان خود مطابق با قواعد عمومی شیوه فهم احکام شرعی از هیچ تلاشی فروگذار نکردند. مطابقت میان شرایط، حال مکلف و دیدگاه شرعی همواره مورد توجه علما بوده است.
مشاور علمی مفتی مصر به مسأله اجتهاد گروهی و مشروعیت آن اشاره و تصریح کرد: به دلیل تنوع و گسترش موضوعات فقهی، تشکیل کارگروه «اجتهاد گروهی» گامی مثبت در جهت پاسخگویی دقیق به سوالات مخاطبان است. همراهی اسلام با نیازهای مردم تنها از مسیر اصلاح و نگرش در ساختارها و مکانیسم صدور فتوا امکان پذیر است.
شیخ عبداللطیف دریان: نیازمند انقلاب فقهی هستیم
شیخ عبداللطیف دریان مفتی لبنان در ابتدای سخنان خود با تشکر از مفتی مصر به دلیل برگزاری این کنفرانس تاکید کرد که هیچ مسأله‌ای همچون فتوا نیازمند همدلی، مشورت و همفکری نیست زیرا امروز به دلیل مراجعه مردم به علما در امور خرد و کلان عرصه فتوا را به یکی از شئونات ضروری زندگی مسلمانان تبدیل کرده است.
وی افزود: هدایت و ارشاد مردم در جامعه و حل مشکلات آنان مرهون آماده سازی مفتیان برای پاسخگویی به پرسش‌های مردم با تقویت علم و عمل است. کثرت افراد نااهل که با سوء استفاده از فراهم بودن شرایط، عرصه فتوا را در اختیار گرفتند، تاثیر سلبی را بر فتوا گذاشته از این رو باید نظم در ساحت فتوا را که نشأت گرفته از مسؤولیت پذیری و اهتمام به دین اسلام است، بار دیگر زنده کنیم.
مفتی لبنان نواندیشی در عرصه فتوا را ضرورت هر زمان و مکانی دانسته و خاطر نشان کرد: اجتهاد و استنباط احکام شرعی مقصد علما و فقها است پس باید چهارچوب اجتهاد و شرایط تجدد مورد بررسی قرار گیرد. ما نیازمند یک انقلاب فقهی از سوی کبار علما هستیم. در عملیات استنباط برای پاسخگویی به مسائل مستحدثه به مواردی برخورد کرده که ضرورت بازخوانی شیوه اجتهاد را دوچندان می‌کند.
عالم اهل سنت لبنان تصریح کرد: باید سه شرط مسائل مستحدثه پیش رو، رجوع به کتاب و سنت و نیز دریافت مصلحت و دفع مفسده را همزمان در نظر داشته باشیم. طبیعت عصر مدرن بستر وسیعی را برای اجتهاد در برابر علما گشوده که ورود در این عرصه دقت و آگاهی بیشتری را خواهان است.
اهتمام اسلام به انسان نشان از عظمت این دین مبین دارد
شیخ دریان در بخش دیگری از سخنان خود با تشریح ماهیت فتوا، شروط صدور فتوا، شرایط مفتی و اهمیت فتوای صحیح در رشد و تعالی جامعه به مسأله فقه الجنین اشاره و گفت: فقه اسلامی متکفل بیان احکام جنین و حقوق مادی و معنوی آن شده و فقهای اسلام با استنباط از نصوص شرعی نقش بسزایی را در تحقق مقاصد شریعت اسلامی به ویژه موضوعات مستحدثه جوامع اسلامی ایفا کرده‌اند.
وی با اشاره به اهتمام شریعت اسلامی به جنین و مادر ادامه داد: از حقوق دیگر جنین آن است که به اجماع فقها اگر مادر مرتکب جنایت موجب حد مانند زنا، سرقت یا قتل شود تا زمان وضع حمل انجام مجازات به تعویق خواهد افتاد. همچنین اگر زوجه از همسر خود جدا شود در حالی که دارای فرزند است نفقه آن بر عهده پدر است.
مفتی لبنان با بیان اقوال فقهای مذاهب اسلامی در حرمت سقط جنین و نیز الحاق ولد شبهه به زوج مطابق قاعده «الولد للفراش» تصریح کرد: عنایت اسلام به حقوق جنین نشان از عظمت اسلام و دستورات این دین مبین در احترام به کرامت انسانی دارد. اسلام پیش از زمان تولد کودک تا پس از آن تمام حقوق فرزند مانند سهم الارث، وقف بر کودک، نماز و … را بیان کرده است زیرا شریعت اسلامی به حفظ جان، مال، عقل و ناموس بسیار اهمیت می‌دهد.
سید عبدالرحمن آل‌هاشم: زمان و مکان دو عنصر تاثیرگذار در اجتهاد هستند
از سوی دیگر سید عبدالرحمن آل‌هاشم مشاور امور دینی و قضایی پادشاهی ابوظبی و عضو مجمع پژوهش‌های اسلامی الازهر به عنوان سخنران روز دوم این کنفرانس بر اهمیت زمان و مکان به عنوان ضابطه مهم در امر استنباط و اجتهاد تاکید کرد.
سید آل‌هاشم خاطر نشان کرد: علما در فتواهای خود جانب عرف، لغت، و مصلحت عامه را رعایت کرده و زمان، مکان و شخص مکلف را نیز در نظر دارند از این رو حکم مریض با حکم انسان سالم یکی نیست همانگونه که صدور فتوا در یک زمان مشخص با یک شرایط معیّن به معنای حکم به همان فتوا در شرایط دیگر نیست.
وی افزود: نصوص اسلامی به دلیل منحصر بودن تمامی جزئیات را در بر ندارد بلکه قواعد و اصول کلی را بیان کرده است از این رو فقیه باید با تحقیق مناط و تطبیق اصول کلی بر موضوعات، فروعات متعدد فقهی را از این قواعد کلی استنباط کند. مثلا خداوند ربا را حرام و بیع را حلال کرده اما اقسام بیع را بیان نکرده و این وظیفه فقیه است که مشخص کند کدام معامله ربا و کدام بیع است.
عضو مجمع پژوهش‌های اسلامی الازهر با بیان اهمیت لحاظ مکان و زمان در استنباط اظهار داشت: مفتی علاوه بر اشراف بر موضوعات وابسته به مکان و زمان باید از هوش و درایت کافی برخوردا باشد به گونه‌ای که نیرنگ، حیله و دسیسه دشمنان دین را شناخته و اجازه ندهد که کلام باطل در لباس حق خود را عرضه کند که در این صورت با صدور فتوای غلط آسیب جدی به اسلام وارد می‌شود.
مشاور امور دینی و قضایی پادشاهی ابوظبی تحقیق مناط را همان اجتهاد دانسته و تصریح کرد: تعصّب بر منقولات بدون خوانش متون دینی به گمراهی منجر خواهد شد. اجتهاد یعنی تطبیق فروع بر اصول به گونه‌ای که احکام شریعت اسلامی در یک نظام واحد تنظیم و تفسیر شود.
شیخ منصور مأمون النیاس: اصول فقه باید مورد بازبینی قرار گیرد
شیخ منصور مأمون النیاس مشاور دینی رییس جمهور سنگال شریعت اسلامی را نه یک دین ثابت و جامد بلکه یک دین پویا توصیف کرده و گفت: اسلام همسو با پیشرفت‌های بشری و متناسب با زمان و مکان پویایی خود را در تنظیم زندگی مسلمانان حفظ کرده است از این رو نقش فتوا و نیاز مسلمانان به آن در عصر مدرن بیش از پیش احساس می‌شود.
النیاس افزود: هر مسلمانی باید حکم الهی را در اعمال خود بداند بنابراین هیچ فعلی نیست که برای آن فتوایی صادر نشده باشد لذا اگر عامل خود فقیه باشد به نظرات خود عمل کرده در غیر این صورت باید مطابق با آیه ﴿فَاسْأَلُواْ أَهْلَ الذِکْرِ إِن کُنتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ﴾ به یک فقیه جامع الشرایط رجوع کند.
وی تاریخ اجتهاد را از زمان اصحاب سلف دانسته و تصریح کرد: ساماندهی به امر فتوا، رجوع به مفتیان و استفتاء از آنان از دوران اصحاب سلف مرسوم بوده و اکنون نیاز جامعه اسلامی به فتوا بیش از پیش بوده و پاسخ به سوالات جامعه مرهون ارتقای سطح علمی مفتیان، پیشرفت قواعد اجرایی، تغییر دیدگاه‌ها نسبت به مسائل عصر جدید و تطبیق آن با مقاصد شریعت است.
مشاور دینی رییس جمهور سنگال خاطر نشان کرد: مسأله فتوا در شرایط امروزی بیش از هر زمان دیگری نیازمند به وضع ضوابطی برای حفظ قداست و جایگاه فتوا، تعیین شروط صدور فتوا در سایه سیل خروشان رسانه‌ها و وسایل ارتباط جمعی، تبادل معلومات و افزایش سطح آگاهی مردم است. چالش امروز جهان اسلام تجددگرایی در امر فتوا و ایجاد مکانیسم جدیدی برای صدور فتوا متناسب با شرایط روز است.
شیخ النیاس با مفهوم شناسی معانی اصول، تجدد، فتوا و نواندیشی ادامه داد: فتوا نتیجه تطبیق حکم شرعی با واقع پس از تحقیق و تتبّع فقیه در منابع است. توانایی تطبیق حکم با واقع نیازمند درک صحیحی از واقعیت است از این رو در عرصه تجدد فتوا باید ساختاری مشخص به رابطه میان واقع، علم و عالم سامان ببخشد.
عالم اهل سنت امارات ابراز داشت: تجددگرایی در عرصه فتوا نه یک امر اختیاری که یک مسأله ضروری است. پیشرفت زندگی بشری و تغییر بسیاری از ساختارهای زندگی انسانی در جوامع مدرن ضرورت رجوع به منظومه دینی و اصول و قواعد استنباط را حتمی ساخته است. در عرصه تغییر مکانیسم فتوا باید به ابزار و اسلوب‌های استنباط احکام بیش از پیش توجه شود.
وی با اشاره به نقش مفتی در فرایند استنباط تاکید کرد: موضوعات روز مانند مسائل روانشناسی و جامعه شناسی در استنباط احکام شرعی تاثیر دارد. علم اصول فقه باید جایگاه خود را مجددا به دست آورده و زوائد آن حذف و در برخی موارد مسائل جدید به آن اضافه شود. لازم است که علم الافتاء به عنان شاخه‌ای از فقه جدید مورد بررسی قرار گرفته و با تاسیس مراکز مختص به فتوا، اجتهاد گروهی به جای اجتهاد فردی مورد توجه قرار بگیرد.
مصطفی ابراهیم سریچ: مشکل جامعه جهانی فقدان اخلاق و معنویت است
مصطفی ابراهیم سریچ مفتی سابق بوسنی از سخنرانان چهارمین کنفرانس جهانی فتوا، با تمرکز بر وظیفه مفتیان در شرایط بحرانی امروز جامعه اسلامی گفت: به دلیل تکثر نظرات متناقض و متضاد پیرامون دین صحیح و فقدان همزیستی مسالمت آمیز میان پیروان ادیان آسمانی، جوامع دینی با تشویش‌های فکری و انحرافات اخلاقی رو به رو هستند.
وی افزود: این بحران چه در ساحت فردی و چه در عرصه اجتماعی زاییده عصر ارتباطات و تکنولوژی نیست بلکه در هر زمانی از تاریخ چنین انحرافات اخلاقی ـ فکری وجود داشته اما امت اسلامی بیش از هر وقت دیگری با بحران اختلاف‌ها، چند دستگی و تکثرگرایی مواجه است که این امر حقیقتا مایه حزن و اندوه است.
شیخ سریچ با بیان اهمیت روحیه و مزاج مفتی به عنوان عنصر اساسی فرایند صدور فتوا خاطر نشان کرد: شرایط نفسانی مفتی در امر اجتهاد مهم است از این رو علما به تبیین شرایط مفتی، صفات و احکام و آداب اجتهاد پرداخته‌اند. غایت فتوا درمان نفس و قلب انسان است.
مفتی سابق بوسنی ادامه داد: مفتیان بسان طبیبان و سوال کنندگان همانند طالبان درمان و مشتاقان معالجه امراض روحی و نفسانی خود و نیز پاسخ به پرسش‌های دینی، اجتماعی و شخصی هستند. مفتی برای آنکه بتواند نقش طبیب روان را بازی کند باید علاوه بر شناخت کامل از شرایط و واقعیت‌های اطراف خود، شایستگی صدور فتوا را نیز داشته باشد.
وی اظهار داشت: مشکل امروز جهان فقدان عقل نیست بلکه ضعف در امور اخلاقی و معنوی است و دلیل آن تشویشات ذهنی ـ نفسانی برخاسته از ناآگاهی و از خود بیگانگی آدمی و ناتوانی در تاثیرگذاری افراد در جامعه است به گونه‌ای که افراد خود را به عنوان بخشی از چرخه پیشرفت به شمار نمی‌آورند.
شیخ سریچ در پایان تصریح کرد: از تجربه زیستن در دوران صلح و جنگ دانستم که کتاب مقدس مادامی که به قلوب انسان‌ها وارد نشود به قانون بدل نخواهد شد. قانون نه در کتاب بلکه در قلب انسان‌ها است. این دل است که حب و بغض دارد. این دل است که محبت را به بغض و کینه را به محبت بدل می‌کند. با دل است که می‌توان آینده تاریخ را ساخت و به جای جنگ افروزی با صلح همزیستی مسالمت آمیز داشت.
محمد بشاری: احیای اجتهاد واجب شرعی و ضرورت جامعه اسلامی است
محمد بشاری دبیرکل شورای جهانی جوامع مسلمان نیز سخنان خود را با بیان و تبیین برخی مصطلحات مانند جامعه مسلمان و اقلیت، مفهم فتوا و استفتاء، حکم تکلیفی و تمایز میان حکم فقهی و حکم قاصی آغاز و تبیین مفهومی را یکی از راهکارهای موثر در عرصه درمان بحران فتوا توصیف کرد.
بشاری احیای اجتهاد و تحصیل شروط آن را واجب شرعی و ضرورت جامعه اسلامی دانسته و خاطر نشان کرد: فتوا در جوامع مسلمان مطابق با شیوه‌ای است که در آن ارتباط حکم شرعی با شرایط جامعه و مکان زیست مکلّف لحاظ می‌شود و این امر با فقه ترخّص یا فقه ضرورت که جزئی از فقه عام اسلامی است متمایز است.
وی با اشاره به مسأله شکل گیری جوامع کوچک اسلامی در سرزمین‌های غیر اسلامی گفت: طبیعت حضور اسلام در سرزمین‌های غیر اسلامی به عنوان یک اقلیت دینی در جامعه دارای ادیان مختلف نیازمند فقه جدید است که مشکلات و مسائل مسلمانان غرب نشین را پاسخگو باشد.
دبیرکل شورای جهانی جوامع مسلمان اظهار داشت: مسأله اجتهاد گروهی یک نیاز از زمان‌های گذشته است و مسأله امروز یا دیروز نیست مهم آن است که اجتهاد گروهی را توسعه داده و با هدف کاهش اختلافات در عرصه فتوا از این شیوه و الگو استفاده کنیم.
شیخ حبیب جفری: نواندیشی دینی، جوهره اسلام محمدی(ص) است
شیخ حبیب جفری رییس موسسه دینی طابه ابوظبی از دیگر سخنرانان این کنفرانس با بیان اهمیت نواندیشی در عرصه حقوق بشر مبتنی بر آموزه‌های شرعی خاطر نشان کرد: برخی با اعلامیه جهانی حقوق بشر به شکل کامل مخالف و آن را در ضدیّت با شریعت اسلامی می‌بینند در حالی که راهکار اساسی در جوهره نواندیشی نهفته است.
شیخ جفری با بیان شروط تجدّد و نواندیشی گفت: جوهره اصلی تجدد دینی در ساختار معرفتی آن یعنی عمل برای اقناع جامعه جهانی به آنکه احکام اسلامی خارج از چهارچوب حقوق بشر نیست. سخن از نواندیشی در برابر ضرورت تعیین عهدنامه جهانی حقوق بشری خود را نشان می‌دهد.
وی با اشاره به مشکلات جوامع اسلامی افزود: تطبیق شریعت اسلامی بدون وجود طرحی جامع در جهت تحقق مصالح امت اسلامی یکی دیگر از مشکلات است از این رو راهکار در جوهره تجدد، منابع اطلاعاتیی و تغییر دیدگاه مسلمانان نسبت به علوم روز و مسائل جدید فلسفه اخلاق نهتفه است.
رییس موسسه دینی ابوظبی اظهار داشت: سازمان‌ها، نهادها و موسسه‌های دینی همانند گذشته از مقبولیت و مرجعیت برخوردار نیستند همانگونه که جوانان نیز حماسه و شور دینی گذشته را ندارند. مرجعیت فکری در عصر حاضر سبب شده تا منابع معرفتی چند بعدی شود. امروز علوم انسانی به دست علوم تجربی از بین رفته است.
شیخ جفری در پایان با نقد تز «مرگ فلسفه» تصریح کرد: اینکه گفته شود فلسفه دیگر کارایی ندارد خود یک نظام فکری و یک اندیشه فلسفی است. افول امپراتوری اخلاق و تمرکز بر انسان محوری بیش از پیش ما را به سوی همزیستی مسالمت آمیز و شنیدن سخنان مخالفان سوق داده است.
شیخ احمد عطیه: مفهوم حقوق بشر اسلامی واکاوی شود
شیخ احمد عطیه وزیر اوقاف و ارشاد یمن در سومین نشست این کنفرانس با عنوان «ضوابط فتوا در مسائل حقوق بشر» با مفهوم شناسی فتوا و حقوق بشر گفت: تعریف عامی از فتوا وجود دارد که به معنای همان حکم مجتهد است. مراد از حقوق بشر یا حقوق انسان نیز حفظ ضروریات پنجگانه جان، عقل، دین، مال و نسل است.
شیخ عطیه افزود: حقوق انسان در مفهوم اسلامی در به رسمیت شناختن حق آزادی و برابری به عنوان دریچه تشکیل جامعه صالح است. از آنجا که خانواده است که جامعه را شکل می‌دهد اسلام نیز از خانواده حمایت کرده و تمامی امکانات لازم برای ثبات و پیشرفت خانواده را فراهم کرده است.
وی با اشاره به منابع حقوق بشر در شریعت اسلامی تاکید کرد: قرآن کریم یک اصل اساسی که سایر منابع از آن سرچشمه می‌گیرد، سنت نبی همسو با قرآن و مفسّر قرآن کریم، اجماع به عنوان یکی از اصول ثابت شریعت و سرانجام اجتهاد به معنی رأی فقیه مستند به متون اسلامی و متناسب با زمان و مکان از منابع حقوق بشر اسلامی است.
وزیر اوقاف و ارشاد یمن در بخش دیگری از سخنان خود ادامه داد: فتوا همواره با لحاظ مصلحت انسانی صادر می‌شود. الهی و ربّانی بودن، ثبات و استقرار، عدالت، تکامل و تلازم میان حقوق، انسانیّت، فطرت الهی، واقعیت اجتماعی از معیارهای مهمی است که در صدور فتوا بایستی رعایت شود.
عالم اهل سنت یمن مراعات مصالح شریعت، عدم تعارض احکام، رعایت حکم و واقعیت اجتماعی، اصل رعایت مصلحت عمومی را از دیگر شرایط اجتهاد در حقوق انسانی دانسته و خاطر نشان کرد: تقویت اجتهاد گروهی در پژوهش موضوعات حقوق بشری به دلیل بهره‌گیری از مجموع نظرات متخصصان و تعیین حدود و ثغور مفهوم حقوق بشر و نیز تبدیل فتوا به قوانین و مقرّرات با هدف پیشرفت جامعه اسلامی کمک شایانی را به حل مشکلات و معضلات اجتماعی خواهد کرد.
شیخ محمد احمد حسین: احیای اجتهاد، راهکاری برای پاسخ به موضوعات مستحدثه است
شیخ محمد احمد حسین مفتی قدس، رییس عالی فتوا و امام جماعت مسجد الاقصی در سخنان خود با اشاره به نسبت میان فتوا و مسائل پزشکی گفت: در نتیجه پیشرفت علمی و تغییر سبک زندگی انسان عصر مدرن، مسائل و موضوعات بحث برانگیز و چالشی پیش روی عالمان دین قرار گرفته است که نمونه آن در عصر علمای سابق نبوده است.
شیخ احمد حسین خاطر نشان کرد: شناخت موضوعات مستحدثه و بیان احکام شرعی مرتبط با اینگونه مسائل وظیفه اهل علم است. در چهارچوب تخصص گرایی، علما باید با رعایت زمان و مکان و عرف جوامع که تاثیر بسزایی را در فهم فقهی دارد، پاسخ پرسش‌های مردم را بدهند.
وی با اشاره به مسائل پزشکی افزود: در خصوص موضوعات پزشکی که نصوص شرعی در مورد آن وجود ندارد مانند پیوند اعضا، جراحی از سوی پزشک غیر همجنس، استفاده از برخی داروها، علما فتوا به جواز اجتهاد پس از بحث و بررسی مسائل و مشاوره با خبرگان و صاحب نظران عرصه پزشکی داده‌اند.
مفتی قدس بازگشایی باب جدیدی در فقه تحت عنوان فقه پزشکی را ضروری دانسته و تاکید کرد: روزانه اکتشاف جدید در عرصه علم رخ داده و پرسشی به پرسش‌های گذشته اضافه می‌شود از این رو باید اجتهاد احیا شده و با بررسی و صدور فتوای دقیق مانع از شکل گیری این فهم غلط شویم که شریعت اسلامی ناقص بوده و توان پاسخگویی به مسائل مستحدثه را ندارد.
خطیب مسجد الاقصی ادامه داد: باید پیش از صدور فتوا، شیوه مشخصی را برای بررسی ابعاد مسأله مورد بحث که پیرامون آن نه نصّ شرعی و نه فتوایی از فقها است در پیش گرفت تا پاسخی جامع و کامل به سوالات داد. رعایت ضوابط صدور فتوا مانند موضوع شناسی، مشورت با اهل خبره، رعایت مصالح عمومی و مقاصد شریعت از مهمترین نکات در عرصه فتوا است.
شیخ احمد حسین با بیان ویژگی اجتهاد گروهی نسبت به اجتهاد فردی گفت: رسیدن به حکمی أقرب به واقع، اطمینان از دستیابی به مقاصد شریعت و تحقق هدف شارع مقدس، لحاظ تمامی جوانب و ظرافت‌های لازم در اجتهاد، شمولیّت بیشتر و سیطره بهتر بر موضوعات مستحدثه از مهمترین مزیت‌های اجتهاد گروهی است از این رو باید به سوی تغییر ساختارها و مکانیسم فتوا از اجتهاد فردی به اجتهاد گروهی پیش رفت.
شیخ احمد بن عبدالعزیز حداد: پزشکان در احکام باید به فقیه مراجعه کنند
شیخ احمد بن عبدالعزیز حداد مدیر دارالافتا و عضو شورای فتوای شرعی امارات متحده با اشاره به پایان ناپذیری مسائل مستحدثه بازخوانی قواعد فقهی برای رسیدن به احکام شرعی دقیقتر و متناسبتر با نیازهای جامعه را ضرورتی انکار ناپذیر توصیف کرد.
شیخ حداد با تبیین فرق میان قاعده فقهی و حکم فقهی گفت: گاهی میان قاعده و ضابطه حکم خلط شده و این دو یک شیء به شمار می‌آید اما قاعده برای ابواب مختلف و ضابطه در یک باب به کار می‌رود. مسائل فقهی بسیار زیاد، متنوع، اجتهاد در برخی از آنان سخت و نصوص شرعی کافی نیز گاهی وجود ندارد از این رو باید قواعدی را گزینش نمود که به سهولت بتوان منطوق و فحوای احکام را از آن قواعد استخراج نمود.
وی با اشاره به برخی قواعد مهم فقهی مورد استفاده در عرصه پزشکی افزود: اصل اباحه ، اصل لاضرر، اصل استصحاب برخی از قواعد مهم در عرصه پزشکی است. قاعده الضرورات تبیح المحظورات می‌گوید که ضرر بیشتر را می‌توان با ضرر کمتر جایگزین ساخت. در تعارض دو امر دارای مفسده آنکه دارای مفسده کمتری است مقدم شده و یا هر عمل دارای ضرری حکم حرمت را دارد. این قواعد نشان دهنده اهتمام اسلام به مسائل روز و جامعیت این دین در پاسخ به نیازهای بشر در هر عصر و زمان است.
مدیر دارالافتای امارات خاطر نشان کرد: شریعت اسلامی مسلمانان را به پیشرفت در عرصه علمی به ویژه بخش درمان و خدمت رسانی به بیماران و یادگیری علم طب دعوت کرده است. هر داروی جدید که نص شرعی بر تحریم آن وجود ندارد را مطابق اصل حلیّت و اباحه می‌توان مورد استفاده قرار داد و نباید به صرف فقدان نص شرعی حکم به توقف و عدم استعمال داروهای جدید داد.
عضو شورای فتوای شرعی ادامه داد: داروهایی که اصل اولیه در آنان تحریم است به هنگام ضرورت می‌توان از آنها استفاده کرد. در مورد فراورده‌های تهیه شده از حیواناتی نظیر خوک باید از فراورده‌های جایگزین استفاده کرد و در صورت ضرورت به استعمال و فقدان بدیل می‌توان از این مشتقّات استفاده کرد.
شیخ حداد در پایان تاکید کرد: تنها فقها حق استنباط حکم شرعی را داشته و پزشکان باید در مسائل پزشکی و معالجه بیماران در فرض نیاز به استعمال داروهای تحریمی به فقها رجوع کنند. فقها نیز وظیفه دارند با عرضه مسائل روز به نصوص شرعی و یا قواعد عام استنباط، سوالات شرعی پزشکان و بیماران را به صورت کامل پاسخ دهند.
محمد ابراهیم الحفناوی: بررسی فقهی موضوع نگهداری نطفه و تعیین جنسیت ضروری است
محمد ابراهیم الحفناوی استاد برجسته دانشکده فقه و حقوق الازهر در آغاز سخنان خود با تجلیل از دارالافتا برای برگزاری کنفرانس فتوا، ابراز امیدواری کرد که نتیجه این کنفرانس تهیه سند راهبردی فتوا، اجماع پیرامون تشکیل کارگروه اجتهاد گروهی و تعریف مکانیسم جدید پاسخگویی به سوالات شرعی برخاسته از پیشرفت علم و تکنولوژی باشد.
حفناوی با اشاره به مسأله تعیین جنسیت و فروش نطفه به عنوان دو موضوع پرچالش عصر حاضر گفت: اساس حکم در مسائل پزشکی توجه به قصد و نیت مکلف و برقراری توازن میان مصالح و مفاسد است. اگر نیت و قصد مکلف همسو با شارع بوده و مصلحت شرعی نیز موجود باشد حکم به مشروعیت چنین اقداماتی باید داد در غیر این صورت چه در فرض فساد نیت یا طرح مفسده باید حکم به ممنوعیت اینگونه رفتارها صادر کرد.
وی با اشاره به نسبیت احکام پزشکی به معنای اختلاف احکام از فرد به فرد دیگر و از شرایط به شرایط دیگر، صدور احکام مطلق در امر پزشکی را عملی غیر علمی دانسته و افزود: نگهداری نطفه در ذیل مسأله لقاح مصنوعی گنجانده می‌شود. از این رو باید در صدور حکم موضوعاتی مانند بانک نگهداری اسپرم، نحوه لقاح مصنوعی و … را مورد توجه قرار داد.
استاد دانشکده فقه و حقوق الازهر در بخش دیگری از سخنان خود با بررسی علل گرایش خانواده‌ها به تعیین جنسیت جنین و حکم شرعی این عمل تصریح کرد: گاهی تعیین جنسیت به صورت طبیعی مانند تبعیت از برخی رژیم‌های غذایی برای تولد فرزند پسر یا دختر یا برنامه ریزی جهت زمان تولد نوزاد صورت می‌گیرد که در این موارد حکم به جواز تعیین جنسیت مورد اجماع است.
حفناوی اظهار داشت: هرچند که گسترش این عمل در جامعه اسلامی امر پسندیده‌ای نیست اما با وجود پزشک حاذق که از راه‌های غیر شرعی اقدام به تعیین جنسیت ننموده و آسیبی نیز برای فرزند و مادر در پیش نباشد فقها فتوای به جواز داده‌اند اما اگر تعیین جنسیت اختیاری به برهم خوردن توازن و تعادل کمیت دختران و پسران و در نهایت نابودی جامعه اسلامی منجر شود بی‌شک این عمل حرام است.
محمد احمد لوح: پژوهش علمی و فتوای شرعی دو بال پیشرفت جامعه اسلامی است
محمد احمد لوح رییس کمیته فتوای اتحادیه علمای آفریقا نیز سخنرانی خود را با بررسی تجدد فقهی به عنوان یک ضرورت شرعی دائمی آغاز و تاکید کرد که هرگاه تجدد و همگامی آن با بحث علمی از میان رود، اجتهاد فقهی که ضامن استمرار شریعت است نیز از میان رفته و در نتیجه جز نامی از اسلام در تاریخ باقی نمی‌ماند.
احمد لوح با معناشناسی فتوا و نسبت میان فقه و مسائل مستحدثه گفت: سه گانه فقیه، واقع و رعایت مصلحت عمومی در صدور احکام شرعی باید لحاظ شود. بحث علمی و فتوای شرعی دو روی یک سکه هستند از این رو به هر میزان که بحث پیرامون مسائل جدید مطابق با معیارهای دقیق علمی صورت بگیرد، فتوایی دقیقتر و نافعتر در تشکیل آینده‌ای بهتر برای مردم از مفتیان صادر خواهد شد.
وی خاطر نشان کرد: ضرورت ترسیم چشم اندازی علمی برای مفتیان در راستای پژوهش‌های فقهی و سوق دادن صاحب نظران علمی به سوی پاسخگویی به نیازهای جامعه غیر قابل انکار است. معیارهای فقهی بایستی همسو با پیشرفت علمی مورد تدقیق بیشتری قرار گیرد تا بتوان فتواهای فقهی را به عرصه عمل کشانده و گام‌های لازم برای پژوهش‌های بعدی فراهم شود.
شیخ عصام انس الزفتاوی: فقه پاسخگوی تمام نیازهای بشری است
شیخ عصام انس الزفتاوی دبیرکل فتوای دارالافتای مصر با اشاره به معنای حکم شرعی در اسلام گفت: خطاب خدا که متعلق به احکام مکلفین باشد را حکم شرعی گویند از این رو هر فعل مکلف دارای حکم شرعی است پس به هر میزان که دایره افعال مکلف توسعه یابد دایره شمولیت احکام شرعی نیز گسترش خواهد یافت لذا اینکه گفته شود احکام شرعی مرتبط با تمام افعال مکلفین نیست سخن نابجایی است.
شیخ زفتاوی افزود: از مهمترین موضوعات مرتبط با افعال مکلفین حکم شارع در مسائل پزشکی مانند انواع شیوه درمان، حکم نقل و انتقال اعضا و خون، معالجه با داروهای نجس، تهیه دارو از مشتقات حشرات، احکام شرعی مرتبط با جنین، رحم مصنوعی و اجاره رحم، تلقیح مصنوعی و تاثیر آن در مسائل نسب، ارث، محرم و نامحرم است که باید فقها در این مسائل فتوا بدهند.
وی خاطر نشان کرد: آیاتی از قرآن و برخی احادیث نبوی شریف به همراه قواعد اصولی و فقهی در کنار اجماع، عقل و سیره در استنباط احکام شرعی پزشکی راهگشاست. فقیه و مفتی با رجوع به این منابع و مصادر به اجتهاد و صدور فتوا مبادرت می‌ورزد.
دبیرکل فتوای دارالافتای مصر با بیان اهمیت مراجعه به میراث اسلامی برای پاسخگویی به مسائل مستحدثه اظهار داشت: در کلام فقها اشارات و یا تصریحاتی به برخی از موضوعات مستحدثه پزشکی روز شده که با بررسی نقطه نظرات آنان به همراه تحقیق و پژوهش در کنار مشورت با پزشکان متخصص جهت فهم دقیق موضوع به سادگی می‌توان نیازهای جامعه پزشکی را تامین کرد.
محمد وسام عباس خضر: تجدد دینی دستور پیامبر اسلام است
محمد وسام عباس خضر مدیر دایره فتوای مکتوب دارالافتای مصر نیز به عنوان سخنران پایانی روز دوم کنفرانس فتوا تجدد دینی را مهم توصیف کرده و تاکید کرد: پیامبر اکرم(ص) بشارت داده که در هر قرن یک احیاگر دینی در امت اسلامی ظهور خواهد کرد.
وی افزود: نیاز به تجدد دینی از آنجاست که شریعت اسلامی انسان را مورد خطاب قرار داده و انسان خلیفه الله در هر زمان به گونه‌ای متفاوت از سایر زمان‌ها رفتار می‌کنند پس باید قوانین و مقرّرات شریعت نیز مطابق با مکان و زمان و نیز تغییر اوضاع انسانی نوآوری شود.
شیخ عباس خضر تصریح کرد: مراد از تجدّد، نواندیشی در قالب‌ها و ساختارهای استنباط حکم و صدور فتوا است. شالوده تجدد بر درک صحیح از واقعیت‌ها نهفته است چون حکم شرعی امری مطلق و فتوا مرتبط با وقایع و حوادث است و همین امر نیز تمایز اساسی میان فقه و فتوای شرعی است.
مدیر بخش فتوای مکتوب دارالافتای مصر اظهار داشت: بایستی میان بحث علمی و استفاده عملی از نظریات فرق گذاشت همانگونه که میان دنیای انسانی و دنیای اشیاء و جمادات تمایز است و باید به هنگام فتوا حیثیت انسانی را مورد توجه قرار داد تا فتواهای صادره در جهت تحقق اهداف و مقاصد شریعت قرار گیرد.
