شبکه اجتهاد: نوشتار حاضر حاصل بخشی از درس‌های فقهی آیت‌الله سبحانی پیرامون موضوعات اقتصادی و مالی است که در دفتر معظم‌له و با حضور چند تن از فضلای ارجمند برگزار می‌شود و از سوی حجت‌الاسلام والمسلمین مرتضی ترابی استاد حوزه علمیه قم و از پژوهشگران مؤسسه تحقیقاتی و تعلیماتی امام صادق‌ علیه السلام در پژوهشی تفصیلی با عنوان «خرید و فروش و استخراج پول‌های دیجیتال – بیت‌کوین» تدوین گردیده است. بخش‌هایی از این مقاله ارزشمند را تقدیم خوانندگان ارجمند می‌شود.

پول دیجیتال

پول دیجیتال که از انواع پول اعتباری است و در کنار پول حکمی، پول الکترونیکی و پول تحریری از انواع پول اعتباری محسوب می‌شود، مرحله جدیدی در تاریخ پول به‌شمار می‌‌آید که تعریف آن در زیر خواهد آمد. آن‌چه بر اساس بررسی تاریخچه پول می‌‌توان گفت که چرخشی که از پول کالایی به سکه و از سکه به حواله و از حواله به اسکناس در طول تاریخ ثبت ‌شده است، وقوع دگرگونی جدیدی به سمت و سوی محوریت یافتن پول دیجیتال را محتمل‌ می‌‌کند.

مشکلات اقتصادی که خطا‌های نظام بانکداری و سیستم پولی موجود ایجاد نموده از «هراس بانکی» ۱۹۰۷ تا دوران «رکود بزرگ بین سال‌های ۱۹۲۹ تا اوایل دهه ۱۹۴۰»، باعث شده که بانک‌ها متهم‌ ردیف اول بحران‌های مالی جهان تلقی شوند. پس از بحران جهانی بین سال‌های ۲۰۰۹- ۲۰۰۷ که کارشناسان در آن بر بی‌کفایتی بانک‌های مرکزی و دولت‌ها برای کنترل وضعیت اقتصاد و پول تأکید نمودند، پول جدید دیجیتال رمز نهاد به نام بیت‌کوین به جامعه جهانی توسط فرد یا افراد ناشناسی معرفی شد. ویژگی مهم این نوع پول‌ها حذف قدرت‌های مرکزی نظارت‌کننده بر ایجاد و نقل و انتقال پول است. قدرت‌هایی که با بازی‌های سیاسی- اقتصادی، بحران‌آفرینی می‌‌کنند.

اولین جرقه مفهوم پول‌ مجازی‌ رمزگذاری شده، در‌ سال ۱۹۹۸، به منظور‌ ایجاد پولی‌ بدون‌ حضور واسطه‌ها (بانک‌ها) و توسط افراد یک جامعه، توسط ویدای مطرح شد‌. وی‌ پیشنهاد نوع جدیدی از پول‌ الکترونیک‌ را‌ ارائه داد که‌ در آن از‌ روش رمزگذاری رایانه‌ای‌ برای‌ کنترل تولید پول و انجام معاملات بدون واسطه و مرجع مرکزی استفاده شود. هم‌چنین پیشنهادی از سوی نیک سابو برای تولید سکه الکترونیک مطرح گردید. با این حال، ایده‌ ویدای‌ تا‌ سال‌ ۲۰۰۹‌ تنها در حد‌ یک‌ نظریه باقی ماند. در این سال واحد پول مجازی به‌نام بیت‌کوین توسط شخصی مجهول‌الهویه به‌نام ساتوشی ناکاماتو ایجاد گردید. با این توضیح که وی ابتدا در سال ۲۰۰۸ مقاله‌ای را تحت عنوان «بیت‌کوین پول الکترونیک همتا به همتا» به گروه ایمیلی رمزنگاری www.metzdowd.com ارسال نمود، سپس در ژانویه سال ۲۰۰۹ اولین برنامه شبکه بیت‌کوین را عرضه کرد.

آیا بیت‌کوین پول است؟

تعریف پول: «پول چیزى است که داراى سه وظیفه؛ واسطه مبادله، معیار سنجش و ذخیره ارزش است.»

بنابراین تعریف، هر چیزی که دارای این سه ویژگی باشد پول است، چه یک کالای خاص باشد مانند پوست حیوان یا سکه طلا و نقره و چه به‌صورت پول اعتباری امروزی مانند اسکناس یا سکه یا حتی به‌صورت ارقام الکترونیکی باشد که در کارت‌های الکترونیکی از آن استفاده می‌‌گردد؛ هم‌چنین اوراقی که از نقد شوندگی بالایی برخوردار است مانند چک‌های مسافرتی نیز پول محسوب می‌‌شوند.

اگر منظور، تعریف پول اعتباری (کاغذی) امروز باشد باید ویژگی زیر هم به آن اضافه شود و آن این‌که:

مالیت و پول بودن این نوع پول، اعتباری است چون غیر از واسطه مبادله بودن هیچ منفعت دیگری ندارد. و این ویژگی را با اعتبار قوه حاکمه و پذیرش عمومی دارا می‌‌شود.

با توجه به آن‌چه بیان شد بهتر است پول اعتباری امروزی این‌گونه تعریف شود:

«مالی اعتباری است که ارزش مصرفی غیر از ارزش مبادله‌ای ندارد و داراى سه وظیفه است: واسطه مبادله، معیار سنجش و ذخیره ارزش.»

چنان‌که بالا اشاره شد اعتبار کننده در پول‌های رایج فعلی، قوه حاکم و بانک مرکزی است؛ و ممکن است تصور شود که در پول‌های اعتباری محض، بدون وجود قدرتی که از چنین اعتباری پشتیبانی کند و جلوی تقلب و هرج‌ومرج در آن را بگیرد، پول اعتباری محقق نمی‌شود. ولی این تصور درست نیست. چون بر اساس فناوری «زنجیره بلوکی» مبتنی بر اینترنت می‌‌توان بدون نیاز به یک قدرت مرکزی پول اعتباری تولید نمود و نقل و انتقال آن را انجام داد و بر این اساس پول‌های دیجیتال گوناگون که مهم‌ترین آن‌ها بیت‌کوین است ساخته شده است. پس اگر سه ویژگی بیان شده برای پول، در بیت‌کوین موجود باشد قهراً آن‌هم مصداق پول خواهد بود. با توجه به شواهد و واقعیت عینی قابل تجربه باید گفته شود که، بیت‌کوین همه ویژگی‌های پول که در بالا گفته شده دارا می‌‌باشد. حتی باگذشت زمان اقبال مردم به این نوع پول‌ها خصوصاً بیت‌کوین افزایش یافته است. در ماه دسامبر سال ۲۰۱۳، تقریباً ۱۲ میلیون بیت‌کوین در گردش ثبت شد؛ و در زمان تدوین این نوشته (۱۱ فروردین ۹۷ مصادف با ۳۱ مارس ۲۰۱۸) تعداد بیت‌کوین‌های موجود به ۱۶۹۳۶۷۲۳ عدد رسیده است ارزش هر بیت‌کوین ۷۱۰۵ دلار است در حالی‌ که قیمت آن در اوت ۲۰۱۶ به حدود ۵۷۲ دلار و در اوت ۲۰۱۷ به حدود ۴۷۶۴ دلار و در دسامبر ۲۰۱۷ این ارز مجازی به ارزش ۱۳۸۶۰ دلار آمریکا بود و ارزش بازار آن در حال حاضر بالغ‌بر ۱۲۰۹۸۳۷۳۲۹۴۸ دلار است؛ و تعداد خودپردازهای بیت‌کوین در دنیا به ۲۳۹۳ می‌‌رسد که بیشتر آن‌ها در آمریکا شمالی قرار دارد. گفته شده در سال ۲۰۱۵ میلادی بیش از صد هزار بازرگان از بیت‌کوین در پرداخت‌های خود استفاده کرده‌اند. بنابراین هر یک از ویژگی‌های پول خصوصاً ذخیره ارزش بودن در بیت‌کوین تحقق پیدا کرده است. گذشت زمان و پذیرش بیش از پیش بیت‌کوین به‌عنوان بهای معامله و ابزاری برای ادای دیون سبب شده که جنبه پول بودن آن تقویت گردد؛ یعنی ویژگی‌های پول از جمله وسیله مبادله بودن در بیت‌کوین در حال بروز و ظهور است.

برخی از محققین تلاطم شدید قیمت بیت‌کوین را به‌عنوان شاهدی بر پول نبودن آن ذکر کرده‌اند. چون چیزی که طی یک سال قیمت آن نوزده برابر بشود نمی‌تواند وسیله و معیار ارزش‌گذاری باشد.

ولی باید توجه داشت که این مسئله در پول‌های اعتباری کلاسیک امروز نیز سابقه دارد؛ مثلاً نرخ برابری پول آلمان که در سال ۱۹۱۴ معادل با ۲/۴ مارک به ازای هر دلار بود در سال ۱۹۲۳ به ۲/۴ هزار میلیارد مارک به ازای هر دلار رسید.

می‌توان نمونه‌های فراوان دیگری ذکر کرد در همه این موارد افت شدید ارزش باعث از بین رفتن ماهیت پول نگردیده است. پس این‌که گفته شده «پول حقیقی یا مجازی به‌صورت طبیعی تغییرات قیمتی دارد اما در مقایسه با دارایی و کالاها باید ثبات داشته باشد تا بتوان کالاها و دارایی‌ها را با آن ارزش‌گذاری کرد.» سخن درستی نیست.

آیا بیت‌کوین یک دارایی (مال) است؟

تعاریفی که در مورد بیت‌کوین ذکر شد مبتنی بر پذیرش پول بودن بیت‌کوین است ولی برخی از دولت‌ها یا مراکز دولتی مانند مرکز درآمدهای داخلی آمریکا بیت‌کوین را یک کالا و دارایی می‌‌داند که قوانین و مقررات مربوط به دارایی در مورد آن جاری است.

به ‌هر حال نفی پول بودن بیت‌کوین به معنای نفی مال و کالا بودن آن نیست چون گر چه هر پولی مال و کالا است ولی هر کالایی پول نیست بنابراین اگر کسی پول بودن بیت‌کوین را نپذیرد می‌‌تواند آن را یک کالا و مال بداند. برای نظر دقیق در این رابطه باید به بررسی تعریف مال بپردازیم.

 تعریف مال: قبل از ورود به تعریف مال تذکر چند نکته می‌‌تواند مفید واقع شود؛

۱- مال که در برخی از ادله موضوع حکم شرعی است، مانند «لایحل مال امرء مسلم الا بطیب نفسه یعنی مال مرد مسلمان جز با رضایت و طیب نفس وی برای دیگری حلال نیست» به همان معنای عرفی و لغوی موضوع حکم شرعی واقع شده است و اصطلاح خاصی درباره آن از نظر شرعی وجود ندارد، جز این‌که مالیت و احترام برخی از اموال از بین برده شده است، مانند مشروبات الکلی و آلات قمار و بت و نظایر آن‌ها، بنابراین این‌ها از نظر شرع مال نیستند.

۲- مفهومی که در عصر حاضر از «مال» در میان مردم وجود دارد همان ملاک است و ما نیازی به بررسی معنای مال در زمان صدور احکام شرعی نداریم چون اصل در لغت، همسانی و هماهنگی بین حال و گذشته است مگر این‌که عکس آن ثابت شود؛ و تعریف مال به جهت مشخص نمودن چهارچوب و حدود آن است تا از موارد مورد شبهه مانند بیت‌کوین شبهه‌زدایی شود.

پس از این دو مقدمه باید بگوییم درباره تعریف مال تعاریف گوناگونی آمده است. از مجموع سخنان لغویون و فقها در این زمینه به‌دست می‌‌آید که مال چیزی است که دارای ویژگی‌های زیر باشد:

۱- مال چیزی است که منفعت داشته باشد که برخی به‌جای این ویژگی، با ویژگی «مردم به آن رغبت داشته باشند» تعبیر نموده‌اند که به نظر می‌‌رسد تعبیر دوم دقیقتر است و شمول بیشتری دارد چون شامل مواردی که مردم برای به‌دست آوردنش میل دارند ولی هنوز فایده عقلایی برای آن تصور نمی‌شود، نیز می‌‌شود و به نظر ما همین درست است چون با فرض صدق مال بر چیزی نمی‌شود به ادعای نداشتن منفعت عقلاییه، مالیت آن را نفی کرد و معامله بر آن را باطل دانست.

۲- ویژگی دیگر که از تعابیر مختلف فقها به‌دست می‌‌آید این است که مال چیزی است که قابلیت اختصاص را داشته باشد، پس سنگی که در اعماق غیرقابل ‌دسترس زمین یا کرات دور وجود دارد هرچند ارزشمند باشد مال نیست.

۳- ویژگی سومی که باز از تعاریف فقها می‌‌توان به‌دست آورد این است که مال باید کمیابی نسبی داشته باشد والا اگر مثل جرعه‌ای آب در کنار نهر یا هوای معمولی در بیابان فراوان باشد هر چند منفعت دارد ولی مال نیست. این ویژگی را می‌‌توان از تعبیر چیزی که در مقابل آن بها می‌‌پردازند، فهمید.

۴- از نظر شرعی مال یک قید دیگری نیز دارد و آن این‌که همه منافع یا منافع عمده آن مورد نهی قرار نگرفته باشد مثل مشروبات الکلی یا آلات قمار و مانند آن‌که منافع آن‌ها مورد نهی واقع شده است. پس این قبیل اشیاء شرعاً مال محسوب نمی‌شود.

ولی این قید که مال چیزی است که با کار به‌دست بیاید چنان‌که در تعریف مرحوم ایروانی آمده، صحیح نیست چون در برخی موارد مال، بدون کار هم به‌دست می‌‌آید؛ مانند ارث و مانند آن.

بر پایه آن‌چه در بالا توضیح داده شد، بیت‌کوین هرچند پول نباشد ولی مال و دارایی است؛ چراکه همه ویژگی‌های مال در آن وجود دارد، مورد رغبت است، کمیابی نسبی دارد و قابلیت اقتناء در او هست و نهی ویژه‌ای هم درباره آن در شرع وارد نشده است. البته اگر در مال بودن چیزی منفعت داشتن را لازم بدانیم چنان‌که از ظاهر سخن علامه حلی و برخی حقوق‌دانان استفاده می‌‌شود مال و کالا بودن بیت‌کوین قبل از این‌که ابزار دادوستد بشود یعنی پول بر آن صدق کند، محل اشکال خواهد بود. چون برای بیت‌کوین منفعتی عقلائی غیر از ابزار دادوستد قرار گرفتن متصور نیست؛ بنابراین مال بودن بیت‌کوین به یکی از این دو امر وابسته است:

۱- این‌که در مال بودن یک‌چیزی مورد رغبت بودن را کافی بدانیم چنان‌که این معنی از اکثر تعابیر فقها دراین‌باره برمی‌آید.

۲- این‌که بیت‌کوین به‌عنوان ابزار دادوستد پذیرفته شود یعنی نقش پول را ایفا کند. در این صورت قطعاً منفعت عقلایی پیدا می‌‌کند و تعریف مال بر آن صدق می‌‌کند.

خلاصه این‌که با توجه به واقعیت موجود درباره بیت‌کوین و این‌که مورد رغبت عقلا است و تا اندازه‌ای به‌عنوان یکی از وسایل دادوستد تلقی می‌‌شود بی‌گمان بیت‌کوین «مال» و «کالا» است.

ویژگی‌های بیت‌کوین

نوسان قیمت بیت‌کوین

 یکی از ضعف‌های بیت‌کوین را باید نوسان قیمت شدید آن دانست. برخی آن را ناشی از طبیعت نو و اقتصاد جوان و دخالت بازارهای ناکارآمد در عرضه آن دانسته‌اند و برخی دیگر ناشی از ماهیت متقلبانه و کلاهبردارانه آن می‌‌دانند به نظر آن‌ها بیت‌کوین یک نوع ترفند پونزی است و برخی افزایش قیمت و بالا رفتن حجم تجارت آن را ناشی از حباب اقتصادی می‌دانند. به‌طوری ‌که گاهی ناگهانی سقوط می‌‌کند و در کسری از ثانیه مجدداً صدها دلار افزایش پیدا می‌‌کند.

قیمت هر بیت‌کوین در ماه‌های ابتدایی پیدایش آن حدود یک ده هزارم دلار آمریکا تخمین زده شده و قیمت هر بیت‌کوین در ماه جولای سال ۲۰۱۰ میلادی به حدود ۴ صدم دلار یا ۴ سِنت رسیده بود. این ارز رمز نهاد سال ۲۰۱۷ خود را با قیمت ۹۶۶ دلاری آغاز کرد. پس از نوسانات شدید الآن (۳۰ فروردین ۱۳۹۷) قیمت آن ۶۶۴۸ یورو معادل با ۸۲۱۶ دلار است. ارزش کل بازار این ارز در تاریخ فوق بالغ‌بر ۱۰۹ میلیارد یورو معادل ۱۳۵ میلیارد دلار است. این حجم بازار و افزایش قیمت، نشان می‌دهد که بازار ارزهای دیجیتالی در حال به چالش کشیدن نظام پولی سنتی است. البته در ماه دسامبر سال گذشته میلادی به قله ۱۷ هزار دلاری صعود کرد. ولی با سقوط قیمت روبه‌رو شد.

زمینه‌های پذیرش بیت‌کوین

در ابتدا علاقه به بیت‌کوین و دانش آن محدود به تعداد انگشت‌شماری از علاقه‌مندان انجمن‌های اینترنتی خلاصه می‌‌شد. ولی امروز چنان‌که اشاره شد از گسترش فوق‌العاده برخوردار شده است عوامل و زمینه‌های این پذیرش را می‌‌توان این‌چنین ارزیابی کرد:

۱- فعالان بازار سیاه

تراکنش‌ها تحت شبکه بیت‌کوین بدون ثبت هویت فرد پرداخت‌کننده و دریافت‌کننده انجام می‌شود، همین امر موجب شد طرفداران جدیدی برای آن پیدا شود. فعالان بازار سیاه شامل دلالان اسلحه و مواد مخدر و دیگر خلاف‌کاران که توان نقل و انتقال پول از طریق شبکه معمول بانکی را نداشتند، به بازار بیت‌کوین اضافه شدند. در کنار خلاف‌کاران، افراد کنجکاوی که ماهیت ناشناخته «زنجیره بلوکی» را بررسی می‌کردند، نیز برای محک زدن این پول الکترونیکی وارد تراکنش‌های بیت‌کوینی شدند.

۲- هم‌زمانی انتشار بیت‌کوین با بحران‌های مالی

کاهش اعتماد عمومی به دولت‌ها و بانک‌ها و مدیران رده‌بالا در سطح جهانی یکی از زمینه‌های اصلی برای پذیرش چنین طرحی است. نظرسنجی بنیاد «ادلمن» در خصوص اعتماد عمومی به دولت‌ها، مؤسسات و مدیران، در سال ۲۰۱۷، از افزایش بی‌اعتمادی‌ها تا ۵۵ درصد حکایت دارد. بر اساس نظرسنجی این بنیاد علاوه‌ بر بی‌اعتمادی، اکثریت مردم در انتظار وقوع بحران مالی و اقتصادی جدیدی در سراسر دنیا هستند؛ و این به معنای بی‌اعتمادی به سیاست‌های اقتصادی دولت‌ها و بی‌اعتمادی به ارز‌های کاغذی است که با عدم شفافیت و ریسک بالا همراه هستند. آن‌چه بیت‌کوین به جمعیت بی‌اعتماد ارائه می‌کند، ارائه ارزی است که فارغ از دست‌های پشت پرده و مؤسسات غول‌پیکر عمل می‌کند و شفافیت از اصول ابتدایی آن است؛ مثلاً در طول سال ۲۰۱۲ ۲۰۱۳ که بحران مالی در قبرس پیش آمد، خرید بیت‌کوین در قبرس به دلیل ترس از مصادره شدن حساب‌های پس‌انداز یا مشمول مالیات شدن آنان افزایش یافت.

در شرایط تورم، مردم به تبدیل پول به دیگر کالاهای ارزشمند روی می‌آورند. خرید مسکن یا طلا از جمله راهکارهایی است که مردم به شکل سنتی به آن‌ها تمایل نشان می‌دهند. خرید بیت‌کوین نیز به این راهکارهای سنتی افزوده شده است.

در کنار زمینه‌های یاد شده توسعه شرکت‌های مبلّغ و شکل‌گیری دستگاه‌های خودپرداز بیت‌کوین و افزایش شرکت‌ها و مؤسساتی که بیت‌کوین را می‌پذیرفتند و همچنین شیوع انواع دیگری از پول‌های الکترونیکی مانند «اتریوم»، باعث توجه بیشتر مردم به بیت‌کوین و رونق بازار آن گردید.

تفاوت‌های بیت‌کوین با ارزهای رایج

۱- در نظام مالی سنتی، بانک‌ها و مؤسسات مالی کنترل همه تراکنش‌ها را به عهده دارند، در نتیجه دفتر کل در اختیار یک بانک است؛ اما در نظام بیت‌کوین همه تراکنش‌ها در دفتر کل عمومی ثبت می‌شوند که برای همه قابل مشاهده است، دفتر کل عمومی تائید می‌کند که انتقال‌دهنده بیت‌کوین مالک حقیقی بیت‌کوین خرج شده است و جای دیگر خرج نشده است. این سیستم ویژگی اصلی بیت‌کوین و دیگر ارزهای رمزپایه است که بر اساس تکنولوژی نوپای «زنجیره بلوکی» کار می‌کند و بدون نیاز به‌وجود واسطه سوم، مسئله تقلب و دوباره خرج کردن پول دیجیتال را حل کرده است و در این مسیر نیازی به‌وجود واسطه سوم مانند بانک یا شرکت کارت اعتباری برای تایید تراکنش بین خریدار و فروشنده وجود ندارد.

۲- در نظام مالی سنتی این بانک مرکزی یا دولت است که می‌تواند مقدار انتشار پول را کنترل کند و در صورت لزوم پول بی‌پشتوانه چاپ کند و از این راه اقتصاد کشور را و لو در کوتاه‌مدت کنترل کند ولی در نظام جدید این امکان از دست دولت‌ها و بانک‌های مرکزی گرفته شده است و مردم با اطمینان خاطر از روند آزاد تجارت و امور مالی می‌توانند به تجارت بپردازند. خلاصه این‌که تکنولوژی زنجیره بلوکی، مفاهیمی چون بانکداری و حق‌الضرب را عوض میکند.

اصطلاحات مربوط به فناوری زنجیره بلوکی و بیت‌کوین

گفته شد که بیت‌کوین بر پایه فناوری زنجیره بلوکی که خود یک فناوری مبتنی بر اینترنت است کار می‌کند. برای تبیین مراحل تأیید یک تراکنش در این فناوری اصطلاحات زیر زیاد تکرار می‌شود:

۱- معدن‌کاوی و استخراج بیت‌کوین (Mining)

۲- اثبات کار (Proof of Work)

۳- تابع هش (Hash Function)

۴- هش (Hash)

۵- انگیزه (Incent)

۶- فناوری زنجیره بلوکی (Blockchain)

نکات منفی بیت‌کوین

قبل از ورود به بحث فقهی و بیان حکم شرعی مربوط به بیت‌کوین نکات مثبت و منفی راجع به بیت‌کوین را متذکر می‌شویم ابتدا نکات منفی آن را یادآوری می‌نماییم:

۱- دارنده و گیرنده بیت‌کوین‌ها معلوم نیست. چون یک شخص می‌تواند به‌نام خود ده‌ها بلکه صدها کیف پول بیت‌کوین ایجاد کند. برای ایجاد کیف بیت‌کوین تنها داشتن آدرس ایمیل کافی است و روشن است که ایجاد ایمیل منوط به شناخته شدن و احراز هویت ایجادکننده آن نیست. البته اگر بخواهد می‌تواند هویت خود را آشکار کند ولی اگر خواست به‌راحتی می‌تواند آن را مخفی نگه دارد و این امر باعث می‌شود که کارهای غیرقانونی و خلاف مانند خریدوفروش مواد مخدر به‌سادگی با استفاده از این روش تأمین مالی بشوند و ردیابی آن توسط دولت‌ها سخت و حتی غیرممکن باشد.

۲- یکی دیگر از پیامدهای امر فوق و هم‌چنین مشخص نبودن مخترع آن این است که دولت یا سازمان خاصی بتواند مقادیر زیادی از ۲۱ میلیون بیت‌کوین (کل بیت‌کوین‌هایی که می‌تواند استخراج و استحصال شود، ۲۱ میلیون بیت‌کوین است که تاکنون حدود ۱۶ میلیون بیت‌کوین استخراج شده است) را تصاحب کند بدون این‌که دیگران متوجه بشوند و در آینده نبض اقتصاد جهان را به‌دست بگیرد. چون ممکن است مثلاً حدود ۹۰ درصد کیف پول‌ها مربوط به یک نفر یا یک سازمان باشد و این امر برای دیگران مخفی بماند. در این صورت آن شخص یا سازمان می‌تواند اکثر ثروت‌های دنیا را در جهت منافع خود یا سازمانش به کار بگیرد. البته این اشکال تا حدودی بر پول رایج بین‌المللی مانند دلار نیز وارد است.

۳- بر فرض این‌که احتمال فوق را منتفی هم بدانیم یعنی کیف پول‌ها را مربوط به اشخاص مختلف و نه یک شخص بدانیم، باز هم متأسفانه یک روند ناسالم تاکنون بر توزیع بیت‌کوین‌ها حاکم بوده است. مثلاً گفته می‌شود در حسابی که معروف به حساب مخترع بیت‌کوین آقای ساتوشی است یک‌میلیون بیت‌کوین وجود دارد و طبق موارد اعلامی بیش از نیمی از بیت‌کوین‌های استخراج‌شده که بیش از سه‌چهارم کل بیت‌کوین‌های قابل‌ استخراج را تشکیل می‌دهد تنها از آن ۲۰ درصد دارندگان کیف پول بیت‌کوین هست. به‌ هر حال در تصاحب بیت‌کوین اطلاعات نامتقارن که در اختیار عده‌ای از کاربران اینترنت بوده نقش اصلی را در تصاحب بیت‌کوین‌ها بازی کرده است.

۴- مصرف انرژی خیلی زیاد توسط معدن‌کاوان خود موضوعی درخور تأمل است. آیا روش‌های سالم‌تری برای گسترش و محافظت از آن وجود نداشت؟

۵- عدم امکان بازیافت ثروت‌هایی که رمزهای آن فراموش می‌شوند یا صاحبان آن قصد اخفای آن را برای همیشه داشته باشند نیز یکی از نقاط ضعف این پول است.

۶- احتمال حبابی بودن قیمت بیت‌کوین یکی از مسایلی است که خیلی از کارشناسان اقتصادی به‌صورت جدی آن را مطرح نموده‌اند.

۷- پول‌های مجازی ماهیت فیزیکی نداشته و رمز آن‌ها روی رایانه شخصی ذخیره می‌‌شوند؛ لذا این امکان وجود دارد که با دزدیده شدن کامپیوترها یا هک شدن آن‌ها رمزهای بیت‌کوین دزدیده شود در این صورت البته بازگشت دادن آن‌ها با سختی مواجه است چون در صورت عدم اعلام رمز پول توسط شخص هکر، بازگرداندن آن غیرممکن می‌‌شود.

۸- بیت‌کوین بر اساس یک نرم‌افرار کامپیوتری مبتنی بر «زنجیره بلوکی» کار می‌‌کند که حاوی پروتکل و اصول بیت‌کوین است و به علت متن‌باز بودن آن امکان تغییر و دست‌کاری در این برنامه برای همه موجود است. البته این تغییرات اگر توسط اکثریت پذیرفته شود قابل ‌قبول می‌‌گردد در غیر این صورت رد می‌‌شود. این خود بیت‌کوین را با چالش‌های جدی مواجه می‌‌کند. نظیر این‌که اگر استفاده‌کنندگان از بیت‌کوین دو دسته بشوند و هر کدام دستورالعملی را بپذیرند برنامه دچار مشکلاتی می‌‌گردد. این خود موضوعی است که حل آن با دشواری جدی مواجه است. چنان‌که در تاریخ کوتاه بیت‌کوین نظیر این مسایل به‌وجود آمده و به علت اختلاف در تغییر پروتکل یاد شده، پول جدید به‌نام بیت‌کوین کش تولید شده است و هر دو ادامه حیات داده‌اند.

۹- اگر رایانه‌های کوانتومی که محاسبات را با سرعت خیلی زیاد انجام می‌دهند به بازار بیاید، احتمال دارد برنامه‌های نرم‌افزاری موجود در مورد پول‌های دیجیتال از قبیل بیت‌کوین کارایی خود را از دست بدهد. البته این هنوز، فرضیه‌ای بیش نیست.

نکات ایجابی بیت‌کوین

۱- جلوگیری از مکانیسم نشر پول و اقدامات دیگر دولت‌ها و بانک‌های مرکزی در زمینه پول که اغلب برای منافع کوتاه قوه حاکمه و برخلاف منافع عموم مردم دست به آن می‌‌زنند و باعث از بین رفتن قدرت خرید مردم در اثر تورم می‌‌شوند.

۲- بشر همواره در صدد کسب آزادی در زمینه‌های مختلف بوده است برعکس قدرت‌های حاکمه که همواره بر حفظ تسلط خود بر شئون مختلف زندگی انسان‌ها اصرار دارند. علی‌رغم حاصل شدن پیشرفت‌هایی در زمینه آزادی‌های مردمی در اثر گسترش تبادل اطلاعات و ارتباطات به‌وجود آمده در سایه اینترنت و دیگر وسایل جمعی، قدرت‌های حاکم همواره درصددند با اشراف اطلاعاتی خود همه اطلاعات مربوط به مردم در اختیار آن‌ها باشد و کسی نتواند از آن‌ها چیزی را مخفی کند و یا بر خلاف اراده آن‌ها کاری را انجام دهد. اشراف بانک‌ها بر نقل و انتقال پول یکی از گلوگاه‌هایی است که دولت‌ها با کنترل آن می‌‌توانند ابزاری برای کنترل فعالیت‌های اقتصادی مردم در دست داشته باشند. با به‌وجود آمدن پول دیجیتال نظیر بیت‌کوین کنترل دولت‌ها در این زمینه تا حدود خیلی زیادی از بین می‌‌رود و انسان‌ها گامی دیگر برای خروج از یوغ سلطه‌ها برمی‌دارند. باید یادآور شد این اشراف اطلاعاتی گاهی برای جلوگیری از سوءاستفاده‌ها و انواع اختلاس‌ها و کارهای خلاف لازم است ولی مطالعه گذشته و حال تاریخ نشان‌دهنده این است که سوءاستفاده صاحبان قدرت از این نوع اشراف و کنترل اطلاعاتی کمتر از منافع آن نیست.

۳- با استفاده از بیت‌کوین، تورم محدود می‌‌ماند و ارزش پول به‌طور مصنوعی بالا و پایین نمی‌رود.

۴- با استقرار یک پول دیجیتال که اختیار کنترل آن در اختیار هیچ مرکزی نباشد دیگر آمریکا و قدرت‌های مشابه نمی‌توانند با انتشار دلارها و ارزهای بی‌پشتوانه در ثروت مردم جهان شریک بشوند و آن را به یغما ببرند. بر این اساس مهم‌ترین پایه اقتصادِ استکبار جهانی فرو می‌‌ریزد.

۵- پول دیجیتال مانند بیت‌کوین به جهت جهانی و مردمی بودن زمینه تحریم مالی یک کشور علیه کشور دیگر را به‌طورکلی از بین می‌‌برد. بر این اساس تحریم‌های ظالمانه پولی که آمریکا علیه ایران و برخی از کشورهای دیگر اعمال می‌‌کند به‌خودی‌خود منتفی می‌‌شود.

۶- نقل و انتقال از یک نقطه از جهان به نقطه دیگر آسان می‌‌شود و مستلزم هزینه خاص برای این امر نخواهد بود.

۷- کسانی که به دلیل نداشتن اوراق هویت مانند مهاجرین که فاقد هرگونه شناسنامه هستند می‌‌توانند با دارا بودن شماره و رمز کیف پول‌های دیجیتال در تلفن همراه خود از افتتاح حساب در بانک‌ها که مستلزم فرایند قانونی خاصی است، مستغنی شوند.

۸- وضع مالیات بر درآمد به مقدار دلخواه توسط دولت‌ها با وجود این پول دشوار خواهد بود و مالیات، بر خود اظهاری متکی خواهد شد.

حق‌الضرب و نشر پول

مطلب مهم دیگری که قبل از ورود به بحث حکم شرعی بیت‌کوین لازم است درباره آن بحث شود این است که آیا نشر پول جزء حقوق اختصاصی حاکمیت است؟

این بحث دارای ابعاد و صور مختلفی است. ما هر کدام را جداگانه مورد بحث قرار می‌‌دهیم:

أ) حق‌الضرب و نشر پول در پول‌های غیراعتباری مانند سکه طلا و نقره

سؤالی که در این رابطه مطرح است این است که آیا به‌طور کلی حق‌الضرب و نشر پول غیر اعتباری که در زمان پیامبر اکرم‌ صلی الله علیه و آله و سلم و ائمه اطهار‌ (علیهم‌السلام) ‌بوده از حقوق اختصاصی حاکمیت شمرده شده است یا خیر؟

به نظر می‌‌رسد هیچ دلیلی بر این‌که نشر پول از حقوق اختصاصی قوه حاکمه و از شئون حاکم جامعه باشد وجود ندارد. برای اثبات این مدعا می‌‌توان به وجوه زیر تمسک نمود:

۱- سیره مسلمین در زمان پیامبر‌ صلی الله علیه و آله و سلم و حضرت علی‌ علیه السلام

۲- جواز معامله با پول رایج دولتی و غیردولتی از نظر احادیث

شبهه تفاوت درهم و دینار با پول‌های رایج فعلی از حیث جواز ضرب و نشر

ممکن است گفته شود که جواز ضرب پول توسط مردم مربوط به درهم و دینار است که خود ارزش ذاتی داشتند و نمی‌توان بر اساس آن جواز ضرب پول‌های اعتباری فعلی را اثبات نمود.

پاسخ: نتیجه این سخن این است که ضرب پول اعتباری یک اختراع کاملاً جدید است بنابراین مثل استفاده از ماشین، قطار، هواپیما و تلفن و سایر اختراعات به جهت عدم وجود دلیل بر حرمتش محکوم به اباحه و حلیت خواهد بود. مگر بنا بر مسلک اخباریان که اصل را در مواردی که شبهه حرمت وجود دارد حرمت آن کار می‌‌دانند.

بنابراین چه پول‌های جدید را از نظر ماهیت پول بودن با پول قدیم یکی بدانیم یا متفاوت، در هر دو صورت دلیلی بر حرام بودن ضرب پول توسط مردم عادی با رعایت شرط رواج داشتن و عدم تقلب وجود ندارد.

ب) حق‌الضرب در پول‌های اعتباری

اصطلاح حق‌الضرب را معمولاً در مورد پول‌های اعتباری جدید به کار می‌‌برند و جمع‌بندی تعاریف این است که حق‌الضرب، اصطلاحی عمومی است برای تمامی انواع درآمدهای دولت و بانک مرکزی که از طریق انحصارشان بر انتشار پول کاغذی به‌دست می‌‌آورند.

صور حق‌الضرب در پول‌های اعتباری

چنان‌که اشاره شده حق‌الضرب در پول‌های اعتباری به دو صورت محقق می‌‌شود:

صورت اول: حق‌الضرب در صورت افزایش تقاضای مردم برای پایه پولی که به سبب رشد اقتصادی حاصل می‌‌شود.

اما حکم این صورت، یعنی حق‌الضرب در پول‌های اعتباری هماهنگ با رشد اقتصادی؛

انتشار پول هماهنگ با رشد اقتصادی تورم‌زا نیست بلکه خود موجب رونق اقتصادی و رشد تولید می‌‌شود؛ و این کار رفع مانع برای انجام مبادلات محسوب شده و از نظر اقتصادی کار مطلوب و به نفع جامعه است ولی باید توجه داشت که دولت با نشر پول هرچند که هماهنگ با رشد اقتصادی باشد، بخشی از ثروت جامعه را تصاحب می‌‌کند و آن را دوباره توزیع می‌‌نماید که این امر شرایط را به نفع قشرهای مرتبط با دولت تغییر می‌‌دهد. چون مقدار زیادی از این منابع را تحت عناوین مختلف در اختیار آن‌ها می‌‌گذارد و این یک نوع بی‌عدالتی در جامعه است.

صورت دوم: حق‌الضرب با افزایش پایه پولی مازاد بر رشد‌ اقتصادی‌ که تورم را به‌دنبال دارد.

اما حکم این صورت، یعنی حق‌الضرب در پول‌های اعتباری بدون رشد اقتصادی؛

ابتدا لازم است نتایج نشر پول در چنین شرایطی را بررسی کنیم و سپس به بررسی حکم شرعی بپردازیم. این نوع ضرب پول که باعث ایجاد تورم و کاهش قدرت خرید مردم می‌‌شود، دارای آثار مخربی چون، انتقال قدرت خرید از؛ صاحبان پول نقد به دولت، از‌ طلب‌کاران‌ به بده‌کاران و اختلال در تعهدات مدت‌دار، از سپرده‌گذاران به وام‌گیرندگان، از توده مردم‌ به‌ اقلیت و گسترش ناکارآمدی و بی‌ثباتی کل نظام اقتصادی است.

حکم شرعی نشر و خرید و فروش پول‌های رمز‌پایه دیجیتال

پس‌از این بحث‌های طولانی نوبت آن رسیده است که حکم شرعی پول‌های رمزپایه و خصوصاً بیت‌کوین بیان شود لذا در چهار بخش این بحث را مطرح می‌‌کنیم:

۱- حکم خرید و فروش بیت‌کوین؛

۲- حکم معدن‌کاوی و استخراج بیت‌کوین؛

۳- ایجاد و یا خرید و فروش پول‌های رمز‌پایه دیگر؛

۴- لزوم توجه مهندسان مسلمان به ایجاد پول‌های رمز پایه.

حکم خرید و فروش بیت‌کوین

چنان‌که توضیح خواهیم داد اصل ایجاد و خرید فروش پول‌های رمز‌پایه از نظر شرعی اشکالی ندارد ولی در مورد بیت‌کوین به جهت دو خصوصیتی که در این نوع پول رمز‌پایه وجود دارد خرید و فروش آن محل اشکال است آن دو خصوصیت عبارت است از:

۱- مخفی‌کاری در کیفیت توزیع آن

علی‌رغم این‌که بیش از شانزده میلیون از کل بیت‌کوین‌ها تاکنون استخراج شده است و این مقدار برابر است با بیش از سه‌چهارم کل بیت‌کوین‌های قابل‌ استخراج که ۲۱ میلیون خواهد بود روشن نیست که چه مقدار از این بیت‌کوین‌ها مال چه کسی است؟ ممکن است ۹۰ درصد کل این بیت‌کوین‌های استخراج‌شده مال یک سازمان یا حتی یک فرد باشد که با آدرس‌های مختلف کیف پول برای خود درست کرده است و لذا تقویت بیش‌از حد این نوع پول به سرازیر شدن کل ثروت دنیا به آن سازمان یا دولت صاحب آن بیت‌کوین‌ها منجر خواهد شد و این منجر به لطمه خوردن مسلمانان از نظر اقتصادی در برابر کفار می‌‌شود. لذا به جهت عدم وجود شفافیت از این ناحیه و احتمال این خطر نباید مسلمانان در جهت تقویت این نوع پول بین‌المللی اقدام بکنند. مگر این‌که طوری وارد بازار آن بشوند که نبض تجارت با بیت‌کوین در دست مسلمانان قرار گیرد. به‌ هر حال در شرایط فعلی که معلوم نیست چه سهمی از بیت‌کوین‌های موجود ازآن چه کسانی است جواز ورود به معامله با این نوع پول دیجیتال به‌طوری که اقتصاد کشور به آن وابسته گردد محل اشکال است.

۲- غرری بودن معامله با آن

عده‌ای از اقتصاددان‌ها و کارشناسان شناخته‌شده دنیا ارزش بیت‌کوین را حبابی می‌‌دانند و لذا احتمال افت شدید آن را حتی به یک‌هزارم قیمت فعلی آن در آینده پیش‌بینی می‌‌کنند؛ و واقعیت‌های موجود در تغییر ناگهانی قیمت بیت‌کوین مؤید آن است. اگر از گفته این کارشناسان اطمینان نوعی حاصل شود که خرید بیت‌کوین همراه با ریسک بالاست اقدام به خرید آن به جهت غرری و خطری بودن، محل اشکال خواهد بود. چراکه پیامبر گرامی اسلام‌ صلی الله علیه و آله و سلم از خرید و فروش غرری و پر ریسک نهی نموده است. البته روشن است که این اشکال در صورت تثبیت نسبی قیمت بیت‌کوین مرتفع می‌شود.

حکم استخراج و معدن‌کاوی بیت‌کوین

استخراج بیت‌کوین چنان‌که در بخش مربوطه توضیح دادیم به‌خاطر رسیدن به جایزه‌ای است که از طرف برنامه نرم‌افزاری این سیستم پولی به اولین حل‌کننده معادله ریاضی مربوط به بلوک‌های بیت‌کوین برای ثبت آن در زنجیره بلوکی داده می‌‌شود؛ و در این‌جا شبهه قمار و برد و باخت پیش می‌‌آید.

البته بر اساس ظاهر نظر برخی از فقها که در تحقق قمار و برد و باخت وجود شرط بین اطراف بازی را لازم می‌‌دانند به‌طوری‌ که اگر شرط دادن چیزی توسط شخص سوم باشد قمار و برد و باخت محسوب نمی‌شود، این کار اشکالی ندارد؛ اما بنا به نظر کسی که هر نوع شرط‌بندی ولو توسط شخص ثالث را داخل عنوان شرط‌بندی و قمار می‌‌داند و در نتیجه حکم به حرمتش می‌‌کند، ممکن است گفته شود که گرفتن این نوع جایزه داخل عنوان قمار و برد و باخت است. چون در تحقق عنوان برد و باخت فرقی بین این‌که طرفین بازی شرط‌بندی بکنند یا یک طرف سومی برای برد آن‌ها شرط‌بندی کند نیست؛ و ما این نظر دوم را در بحث مربوط به بخت‌آزمایی تقویت کردیم. بر این اساس استخراج به لحاظ وجود شرط‌بندی در آن حرام است.

ولی باید توجه داشت که این‌جا طرف سوم برنامه نرم‌افزاری است و پولی که به‌عنوان جایزه در اختیار او قرار می‌‌گیرد ملک بالفعل کسی نیست بلکه هم‌زمان چنین پولی تولید می‌‌شود و لذا این‌جا ظاهراً داخل مفهوم قمار نیست. در هر صورت پولی که از طریق برنامه بیت‌کوین به حساب وی واریز می‌‌شود به جهت صدق عنوان حیازت بر آن ملک شخصی استخراج‌کننده خواهد بود و تصرف در آن جایز است، چون فرض این است که این مال قبلاً صاحبی نداشته تا به صاحبش برگردانند.

به‌ هر حال معدن‌کاوی بیت‌کوین به جهت عدم خروج ارز از کشور و عدم اضرار به اقتصاد مسلمانان اشکال ندارد؛ و خرید و فروش بیت‌کوین‌های استخراج‌شده توسط مسلمانان نیز اشکال ندارد.

ممکن است گفته شود که در استخراج گرچه ارزی از دست مسلمانان خارج نمی‌شود ولی باعث هدر رفت اموال به لحاظ صرف انرژی برق و کار دستگاه کامپیوتر می‌‌گردد.

پاسخ این است که دلیلی بر حرمت هدر دادن برق جز به جهت صدق اسراف بر آن نداریم و ظاهراً در چنین موردی اسراف صدق نمی‌کند. چون‌که در مقابل آن یک شیء ارزشمند به‌دست آورده می‌‌شود.

ممکن است گفته شود خود این کار باعث رونق این نوع پول می‌شود و لذا باید از هر گونه رواج آن ولو به استخراج و معدن‌کاوی آن اجتناب نمود، ولی به نظر می‌رسد این استدلال قابل خدشه است چون عدم حضور مسلمانان در امور بین‌الملل می‌تواند باعث اثرات منفی برای بازار و اقتصاد مسلمانان شود.

لذا باید مسلمانان با حفظ هوشیاری خود بدون خروج ارز از کشور درصدد حضور در بازارهای مؤثر بین‌المللی در چارچوب قوانین اسلام باشند.

ایجاد و یا خرید و فروش پول‌های رمز‌پایه دیگر

با توجه به همه آن‌چه درباره پول و عدم اختصاص حق نشر پول به حکومت از دیدگاه شرعی گفته شد ما دلیلی بر حرمت نشر پول دیجیتال رمز‌پایه که خارج از اختیار حکومت‌ها عمل می‌‌کند نداریم؛ بنابراین اصل، جواز نشر و خرید و فروش پول‌های رمز‌پایه است. مگر این‌که اشکالاتی که راجع به بیت‌کوین ذکر شد در آن پول رمز‌پایه نیز وجود داشته باشد.

لزوم توجه مهندسان مسلمان به ایجاد پول رمز‌پایه دیجیتال

لازم است متخصصان برنامه‌نویسی و مهندسان مسلمان در ایجاد پول‌های رمز‌پایه یا به ‌اصطلاح دیجیتال دست ‌به‌کار شوند و خلأ موجود در این زمینه را زودتر پر کنند و با عرضه آن در دنیا باعث ایجاد منبع ثروت برای کشورهای مسلمان از این طریق بشوند.

ظاهراً تعلل و تأخیر در این زمینه برای کسانی که قدرت آن را دارند به جهت این‌که این کار سبب کاهش قدرت مسلمانان در زمینه اقتصادی در سطح بین‌الملل می‌‌شود جایز نیست؛ و پرداختن این امر واجب کفایی است و الله العالم.

خاطرنشان می‌شود برای دریافت متن کامل این مقاله همراه با پی‌نوشت‌ها و منابع آن می‌توانید به سایت مؤسسه تحقیقاتی و تعلیماتی امام صادق‌ علیه السلام و افق حوزه مراجعه کنید.