شبکه اجتهاد: «هرگاه مجتهد متجدد متحرکی دست بالا بزند و جلو بیفتد، مؤمنین کثیری با اعتماد و میل و رغبت به دنبال آنها می‌آیند و صدها برابر آنچه به دولت‌ها می‌‌دهند، پول و کار و فکر و عشق در این راه صرف خواهند کرد».[۱] این سخنان مهندس مهدی بازرگان است که انتظار می‌بَرَد مراجع دینی پیشگام در فعالیت‌های اجتماعی و عمرانی شوند و عامه‌ مردم را نیز با خود همراه کنند. وی معتقد بود کوچکترین اقدام مراجع تقلید در فعالیت‌های عمرانی، رغبت مضاعفی را در سایر مردم ایجاد می‌‌کند. وی مثال‌هایی از فعالیت برخی روحانیون را پیش می‌‌کشید و عنوان می‌‌کرد: «عملی که آقای حاج سید رضا فیروزآبادی در شهر ری انجام داد و در اثر حُسن نیت و همّت او یک بیمارستان پر برکت و مفصلی به وجود آمده است و همچنین اقدامات بسیار آبرومند و ارزنده‌ای که مرحوم سید شرف الدین و مرحوم حاج سید محسن (امین) عاملی در لبنان و سوریه به یادگار گذارده‌اند، نمونه‌های زنده‌ای از امکان و موفقیت این قبیل امور می‌باشد».

این مهم و حضور عالمان دینی در فعالیت‌های عمرانی اما تا پیش از زعامت شیخ عبدالکریم حائری، کمتر نمودی داشت. اگرچه تا پیش از زعامت شیخ عبدالکریم، مراجع عظام کمک‌ها و اقداماتی در زمینه‌ فقرزدایی و کمک به افراد آسیب‌دیده را به انجام می‌‌رساندند، اما صورت نظام‌مند و منسجمی نداشته است. مرحوم حائری یزدی بود که هم ساختار حوزه علمیه‌ را در قم بنا نهاد و هم برخی فعالیت‌های عمرانی را به انجام رسانید. بیمارستان معروف فاطمی در قم که به همّت و تدبیر آیت‌الله حائری بنا شد، از نخستین اقداماتی است که یک مرجع تقلید در زمینه‌ درمان عمومی به انجام می‌‌رساند. گفته می‌شود که این بیمارستان اگرچه در ابتدای تأسیس، دارای بنای آراسته و نیکی بود؛ اما از تجهیزات چندانی برخوردار نبوده است. یکی از پزشکان حاذق‌ از اروپا به دعوت شیخ عبدالکریم، برای بازدید از این بیمارستان می‌آید. وی که عدم تجهیزات لازم را در بیمارستان می‌‌بیند، هنگام خروج، دفتر آمار بیمارستان را مشاهده کرده و آمار بهبودیافتگان را نظاره کرده و ابراز تعجب می‌‌کند. در نظر این پزشک، تعداد بهبودیافتگان فراتر از امکاناتی است که در بیمارستان وجود دارد. وی علت را از شیخ عبدالکریم جویا می‌‌شود و اینگونه پاسخ می‌‌شنود که: در استخدام کارکنان اعم از پزشک و پرستار و حتی مستخدم، دقت لازم به عمل آمده تا از افراد صالح و مؤمن باشند و کارهای خود را به عنوان یک وظیفه‌ مقدس به انجام برسانند. در ثانی یکی از برنامه‌های درمانی در این بیمارستان چنین است که مدام به بیماران تلقین می‌شود که رو به بهبود هستند و همین سبب می‌‌شود تا سلامت کامل خود را به زودی به دست آورند.

بیمارستانی که به همّت شیخ عبدالکریم حائری ساخته شده بود، در فعالیت‌های خود نیز از بن‌مایه‌‌های دینی بهره می‌برد و اسباب برخی موفقیت‌ها را بوجود آورده بود. شیخ عبدالکریم، تنها به ساخت این بیمارستان اکتفا نکرد. بیمارستان سهامی در قم نیز به درخواست و اراده ایشان ساخته شد. در مرداد ماه ۱۳۱۳ که حادثه سیل در قم به وقوع پیوست نیز ایشان به حمایت از آسیب‌دیدگان پرداخته و واحدهای مسکونی برای سیل‌زدگان در قم ایجاد کرد. از دیگر فعالیت‌های ایشان، ایجاد قبرستان نو در قم و همچنین دارالاطعام و ساخت مدرسه در این شهر بود.

این فتح‌بابی را که آیت‌الله حائری کلید زد، پس از ایشان نیز ادامه یافت. سال ۱۳۲۹ بود که وضع آب قم تغییر کرد و امکان استفاده از آن کم و کمتر شد. آیت‌الله بروجردی بود که دستور حفر ده عدد چاه در این شهر را داد. یکی از این چاه‌ها در چهار راه بیمارستان فعلی در قم بود که سبب رونق این منطقه شد. مرحوم بروجردی همچنین تجار و متمکنین شهر را به خانه‌ خود دعوت می‌‌کرده و از ایشان برای آبادی شهر کمک می‌‌خواسته است. به درخواست مرحوم بروجردی بود که روند فقرزدایی از شهر به انجام رسید و برخی کارخانه‌ها از جمله کارخانه بافندگی ایجاد شد. تلاش آیت‌الله بروجردی در راستای فقرزدایی به گونه‌‌ای بوده که باغ ارثی خود را در حدود چهار هزار تومان فروخت و نان و گندم برای فقرا خرید. بعد از این اقدام، فامیل و بستگان، آیت‌الله بروجردی را ملامت می‌‌کنند که این باغ بیش از این ارزش داشته است. بستگان مرحوم بروجردی به خریدار مراجعه می‌‌کنند تا معامله را برگرداند، اما وی که چنین معامله شیرینی کرده بود، باغ را پس نداد.

آیت‌الله بروجردی زمانی که سیل شهر قم را فرا گرفته بود نیز حوزه و مردم را بسیج می‌کند، شخصاً در میان سیل‌زدگان حاضر می‌شود و به نحوه‌ امدادرسانی نظارت می‌‌کرده است. مرحوم بروجردی همچنین کارخانه برق بروجرد را پیگیری و احداث کرده بود. کارخانه سیلو در بروجرد نیز به درخواست و همت ایشان ساخته شده بود. گفته می‌‌شود که به همت و اجازه‌ مرحوم بروجردی ۱۳۴ بنا در تهران ساخته شده است. بیمارستان نجف، حمام سامرا، مدرسه کرمانشاه نیز از جمله مواردی است که به اقدام ایشان به انجام رسیده است. بیمارستان نکویی در قم نیز به درخواست مرحوم بروجردی تاسیس شده است.

ساخت بیمارستان اگرچه یکی از اقدامات مراجع بوده اما احداث برخی از این اماکن، ماجراهای سیاسی هم در پس خود داشته است. گفته می‌شود که جرقه‌‌های تأسیس بیمارستان آیت‌الله گلپایگانی در قم، در بحبوحه فعالیت‌های سیاسی در سال ۱۳۴۲ زده شد. بعد از اینکه حاکمیت پهلوی به مدرسه فیضیه حمله می‌‌کند و مجروحین را در بیمارستان‌ها نیز نمی‌پذیرفتند، برخی خیّرین با حمایت آیت‌الله گلپایگانی اقدام به تأسیس این بیمارستان می‌‌کنند. آیت‌الله گلپایگانی علاوه بر این بیمارستان، در سال ۱۳۵۳ اقدام به تأسیس شهرکی در قم کرده بود. فعالیت عمرانی آیت‌الله گلپایگانی به شهر قم محدود نماند. در قضیه جنگ شش روزه اعراب و اسرائیل، ایشان فرزندشان سید مهدی را به لبنان فرستاده و مکانی هفت طبقه توسط ایشان خریداری کرده و در اختیار امام موسی صدر قرار می‌‌دهد. ایتام در آنجا جمع‌آوری شده و مورد حمایت قرار می‌گیرند. این مرکز هم اکنون نیز فعال است و زیر نظر سازمان ملل به انجام فعالیت می‌پردازد.

اقدامات عمرانی مراجع عظام اما غالباً بر روی تاسیس مدارس علمیه و کتابخانه‌‌ها بوده است. اگرچه غالب مراجع، این روند را دنبال کرده‌اند، اما از ساخت مکان‌های عام‌المنفعه نیز غافل نمانده‌‌اند. آیت‌الله مرعشی نجفی نیز از جمله مراجعی است که به اقدامات عمرانی پرداخته بود. بیمارستان نکویی در قم را اگرچه آیت‌الله بروجردی تأسیس کرده بود اما مرحوم مرعشی تجهیز و ساخت بخش‌هایی دیگر از این بیمارستان را انجام داد. به درخواست و پشتیبانی آیت‌الله مرعشی همچنین مرکز توانبخشی و بهزیستی در میدان امام قم به نام دارالشفای آل محمد احداث شد. در جریان جنگ تحمیلی، همچنین در هنگامه‌ سیل و زلزله نیز نام مرحوم مرعشی به عنوان پیشتازان کمک‌رسانی مطرح بوده است.

مراجع عظام، در انجام خدمات عمرانی، رضایت مردمی را در نظر داشته‌‌اند. از همین روی بوده که با برخی از فعالیت‌های عمرانی حکومت پهلوی نیز مخالفت می‌‌کرده‌اند، چرا که معتقد بودند در این فعالیت‌ها ممکن است حقی از مردم ضایع شده باشد. مرحوم سید احمد خوانساری در زمان حاکمیت پهلوی، با ساخت برخی از خیابان‌ها مخالفت کرده بود. نقل شده است زمانی که پل سید خندان تهران تازه افتتاح شده بود، ایشان با ماشین از پل تردد نمی‌‌کرده است. تا اینکه فرزندشان از امام جماعت آن محل می‌‌خواهد تا از ساکنانی که منزلشان به واسطه‌ ساخت این پل تخریب شده اجازه بگیرد. بعد از حصول این اجازه بود که مانعی در تردد از این پل نمی‌بینند. همین مواجهه را آیت‌الله خوانساری در خصوص خیابان چهارمردان قم نیز داشتند. گفته می‌‌شود تا زمانی که آقای خوانساری در قم مشرف بوده‌‌اند و تازه خیابان چهارمردان باز شده بود، ایشان هر زمان که می‌‌خواستند به حرم حضرت معصومه(س) مشرف شوند، از کوچه‌‌های قبلی عبور می‌‌کرده‌اند. احتیاط آیت‌الله خوانساری از این رو بوده که مبادا خانه‌هایی که در راه ساخت این خیابان خراب شده، مورد رضایت آن افراد نباشد.

آیت‌الله سید محسن حکیم نیز از جمله مراجعی بود که هم خود پیشقدم در تأسیس مؤسسات خیریه می‌‌شد و هم اسباب ترغیب دیگران در این امر را فراهم می‌‌کرده است. آیت‌الله سید مرتضی عسگری جمعیت صندوق خیریه‌ای را در بغداد تأسیس کرده بود. هدف این مؤسسه سرپرستی ایتام، درمان بیماران، فراهم آوردن اشتغال برای بیکاران و … بود. هنگامی که این مؤسسه افتتاح شد، آیت‌الله حکیم نامه‌ای به آیت‌الله عسگری نوشته و از دیگر خیّرین نیز خواسته بود تا از این مؤسسه حمایت و پشتیبانی کنند.

اینگونه فعالیت‌ها اگرچه در میان مراجع عظام غالباً به شهرهای مذهبی معطوف بوده است، اما آیت‌الله خویی از جمله مراجعی بود که فعالیت‌های عمرانی را به سایر کشورها نیز گسترش داد. این رویکرد و نگرش مرحوم خویی، اینک در آیت‌الله سیستانی نیز وجود دارد. ایشان نیز مؤسسات خیریه بسیاری را در سایر نقاط محروم جهان تاسیس کرده‌اند.

انجام خدمات عمرانی و فعالیت‌های اجتماعی امروزه به عنوان رویّه‌ مرسوم و معمول مراجع عظام تقلید تبدیل شده است. در حادثه‌ سیل اخیر که بسیاری از شهرهای کشور را در بر گرفت، حمایت و کمک‌های بسیاری از سوی مراجع عظام به انجام رسید. همه‌ مراجع تقلید اجازه استفاده ثلث سهم امام را دادند. آیت‌الله نوری همدانی رأسا تصمیم به ساخت تعدادی واحد مسکونی و آموزشی و مذهبی را داد. آیت‌الله بیات زنجانی اعلام کرد که کمک به سیل‌زدگان از محل مجموعه وجوهات تا هر مقداری که فرد صلاح دانسته و نیاز ببیند، مطلوب و مبریء‌ذمه است. آیت‌الله علوی بروجردی در پیامی در این خصوص گفت که ماهی داخل آب زنده است و ما نیز داخل همین مردم قیمت داریم. او توجه مراجع به اینگونه کمک‌ها و خدمات به مردم و پیشگامی مراجع در این امور را مورد تأکید قرار داده بود. همان سخنی که مرحوم بازرگان نیز سال‌ها پیش به آن توجه داده بود «هرگاه مجتهد متجدد متحرکی دست بالا بزند و جلو بیفتد، مؤمنین کثیری با اعتماد و میل و رغبت به دنبال آنها می‌‌آیند و صدها برابر آنچه به دولت‌ها می‌‌دهند، پول و کار و فکر و عشق در این راه صرف خواهند کرد». سید‌هادی طباطبایی – مباحثات

[۱] بحثی درباره مرجعیت و روحانیت، مقاله مهندس بازرگان با عنوان انتظارات مردم از مراجع، ص۱۲۵-۱۲۶