حجت‌الاسلام سیدجعفر صادقی فدکی سه نوآوری در کرسی «توسعه قلمرو تشریع در قرآن کریم» مطرح کرد؛ نوآوری در افزایش تعداد آیات‌الاحکام به نیمی از آیات قرآن کریم، توسعه فقهی به حریم عقاید و اخلاق و توسعه برداشت‌ها از آیات‌الاحکام از نظریات وی بود که در این جلسه به نقد و بررسی گذاشته شد.
به گزارش شبکه اجتهاد، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی شامگاه دوشنبه، دوم اردیبهشت‌ماه، شاهد برپایی پیش اجلاسیه کرسی «توسعه قلمرو تشریع در قرآن کریم» با حضور ارائه‌دهنده، ناقدان و داوران بود.
حجت‌الاسلام والمسلمین محمدصادق یوسفی‌مقدم در ابتدای این کرسی با اشاره به برخی کار‌های علمی حجت‌الاسلام سیدجعفر صادقی فدکی، ارائه‌دهنده کرسی، گفت: سیمای شیعه از نگاه اهل بیت (ع)، ارتداد از منظر قرآن، پژوهشی در ضرورت توسعه فقه، بررسی و نقد دیدگاه‌های چند معنایی قران، بررسی ۵ دیدگاه در مورد تعداد آیات‌الاحکام و پژوهشی در قواعد فقهی قرآن و توسعه آن از جمله مقالات و کتبی است که ایشان نوشته است.
یوسفی‌مقدم با اشاره به ایجاد سه نوآوری در این کرسی بیان کرد: اولین نوآوری افزایش تعداد آیات‌الاحکام است؛ یعنی نیمی از آیات قرآن آیات‌الاحکام است؛ دوم توسعه فقهی به حریم عقاید و اخلاق و سوم توسعه برداشت‌ها از آیات‌الاحکام است.
فاصله میان قرآن و منابع فقهی بسیار زیاد است
در ادامه این کرسی، حجت‌الاسلام والمسلمین سیدجعفر صادقی فدکی، به عنوان ارائه دهنده این کرسی، با اشاره به اختلاف‌نظر در محدوده استفاده فقهی از آیات قرآن بیان کرد: برخی تا ۵۰۰ و برخی نیز ۱۴۰ آیه و برخی نیز مانند آیت‌الله معرفت بیش از دوهزار آیه را به عنوان آیات‌الاحکام برشمرده است.
وی افزود: جرقه تلاش علمی از حدود ۱۵ سال قبل در ذهنم ایجاد شد و به این نتیجه رسیدم که فاصله میان قرآن و منابع فقهی بسیار زیاد است، در حالی که ظرفیت فقهی قرآن فراوان است.
صادقی فدکی با اشاره به سه نوع نوآوری خود در این عرصه اظهار کرد: معتقدم که از نیمی از آیات قرآن می‌توان استنباط احکام و فقهی داشت؛ همچنین احکام موجود در رساله‌های عملیه فعلی موضوعات محدودی دارد در صورتی که منابع فقهی قرآن بیش از آن است که در آیات‌الاحکام بیان شده است. ضمن اینکه معتقدم از آیات می‌توان احکام متعددی را به علت برداشت متعدد از آیات داشته باشیم.
وی با اشاره به دلائل این نوآوری با بیان اینکه مفسران و فقها برای تعداد آیاتی که به آیات احکام معروفند دلیل نیاورده‌اند، تصریح کرد: ۵۰۰ آیه را که مشهورند پذیرفته و به عنوان مبنای کار قرار داده‌ایم و با موضوعاتی مانند تعزیر، جهاد و ارتداد تلاش کرده‌ایم که نشان دهیم می‌توان از ۳ هزار آیه قرآن استفاده فقهی داشته باشیم.
این محقق افزود: برخی منابع اهل سنت از آیه نشوز برای بحث تعزیز بهره برده‌اند؛ همچنین بیشترین استفاده را آیت‌الله منتظری در یکی از آثار خود در موضوع تعزیر از آیات قرآن کرده است که شامل ده آیه می‌شود؛ این در حالی است که در مورد تعزیر آیات فراوانی است که در منابع شیعه و سنی استفاده نشده است؛ از جمله آیه ۵۸ احزاب «وَالَّذِینَ یُؤْذُونَ الْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ بِغَیْرِ مَا اکْتَسَبُوا فَقَدِ احْتَمَلُوا بُهْتَانًا وَإِثْمًا مُبِینًا»؛ آیه ۱۶ نساء «وَاللَّذَانِ یَأْتِیَانِهَا مِنْکُمْ فَآذُوهُمَا فَإِنْ تَابَا وَأَصْلَحَا فَأَعْرِضُوا عَنْهُمَا إِنَّ اللَّهَ کَانَ تَوَّابًا رَحِیمًا» و آیه ۶۰ احزاب «لَئِنْ لَمْ یَنْتَهِ الْمُنَافِقُونَ وَالَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَالْمُرْجِفُونَ فِی الْمَدِینَهِ لَنُغْرِیَنَّکَ بِهِمْ ثُمَّ لَا یُجَاوِرُونَکَ فِیهَا إِلَّا قَلِیلًا» و چندین آیه دیگر.
وی ادامه داد: در این موضوع کوچک در حالی که بیش از ده آیه صریح داریم فقها از آن بهره نبرده‌اند؛ همچنین در موضوع ارتداد کسانی مانند شیخ طوسی ۴ آیه، المغنی ابن‌قدامه ۱۰ آیه و افراد دیگر نیز به صورت محدود بهره برده‌اند و این در حالی است که ۴۰ تا ۵۰ آیه در موضوع ارتداد در قرآن وجود دارد که از آیات مورد استفاده فقها صریح‌تر است؛ مثل آیه ۵۴ سوره بقره و ۸۹ سوره مبارکه نساء.
صادقی فدکی با بیان اینکه جهاد دارای شقوق مختلف مالی و غیره است، تصریح کرد: در مبسوط، جواهر الکلام، المغنی، الافقه الاسلامی و ادله و … آیاتی در مورد جهاد آمده است که مجموعاً ۷۰ آیه می‌شود؛ ضمن اینکه تنها در تفسیر جامع زین‌العابدین قربانی ۱۴۰ آیه آمده است، ولی تا ۲۵۰ آیه در مورد جهاد است که در این منابع نیامده؛ بنابراین تا ۱۵۰۰ آیه مرتبط با فروعات عملی رائج داریم که فقها استفاده نکردهاند.
ارائه دهنده این نشست با اشاره به فروعات عملی غیر رائج اظهار کرد: در فروعات عملی دیگر غیر از فروعات عملی رائج هم ۴۰ تا ۵۰ آیه صرفاً در مورد مطلق کمک مالی به دیگران آمده است.
وی با اشاره به بدعت به عنوان فروعات عملی غیر رائج بیان کرد: حدود ۳۰ آیه در قرآن در این زمینه آمده است، همچنین آشتی، اطعام، بت‌پرستی، تفقه و علم‌آموزی، تکفیر و ده‌ها موضوع دیگر وجود دارد که احکام شرعی آن در قرآن بیان شده و شاید بیش از ۵۰۰ آیه در این زمینه داریم که فقها از زاویه فقهی آن‌ها را مورد استفاده قرار نداده‌اند و به نظر بنده باید به لیست آیات‌الاحکام اضافه شود.
امکان قرارگرفتن اخلاق در احکام فقهی
این محقق با اشاره به موضوعات اخلاقی بیان کرد: بنده با ادله متعدد اثبات کردم که موضوعات اخلاقی هم می‌تواند در دائره فقه باشد و در قرآن نیز حکم شرعی این موضوعات در صد‌ها آبه بیان شده است؛ از جمله موضوع توبه که بیش از ۵۰ آیه مربوط به حکم شرعی توبه مانند فوری بودن، اثر آن در اثبات جرم و ضروری بودن آن است. حدود ۳۰ آیه نیز حکم شرعی تحیت و سلام را بیان فرموده است که در مجموع حدود ۵۰۰ آیه نیز در مورد اخلاقیات وجود دارد.
وی تصریح کرد: موضوعات اعتقادی نیز سبب افزایش موضوع احکام و آیات‌الاحکام است؛ از این موضوعات دو حکم می‌توان برداشت کرد؛ اول حکم مرتبط با فروعات عملی که تقریباً در میان فقها رائج است، ولی بیش از این تعداد می‌تواند مورد استفاده باشد؛ از جمله آیاتی مانند آیه ۱۴ سوره فاطر «إِنْ تَدْعُوهُمْ لَا یَسْمَعُوا دُعَاءَکُمْ وَلَوْ سَمِعُوا مَا اسْتَجَابُوا لَکُمْ وَیَوْمَ الْقِیَامَهِ یَکْفُرُونَ بِشِرْکِکُمْ وَلَا یُنَبِّئُکَ مِثْلُ خَبِیرٍ».
صادقی فدکی با اشاره به احکام عملی قلبی اظهار کرد: در آیات قرآن تفاوتی در لحن دستور به نماز و نهی از معصیت با مسائل قلبی مانند ایمان وجود ندارد و تکالیف اعتقادی قلبی معین شده است که حجم این آیات هم بیش از ۵۰۰ آیه خواهد شد.
وی با اشاره به توسعه احکام برداشت شده از قرآن، بیان کرد: از آیات قرآن هم ممکن است و هم واقع شده است. می‌توان در آنِ واحد چند برداشت داشته باشیم؛ مانند «وانحر» در سوره کوثر که هم به معنای بلندکردن دست تا روبروی صورت، هم اعتدال در قیام نماز و هم قربانی کردن است. براساس این قاعده از بسیاری از آیات می‌توان حکم به دست آورد.
این محقق با بیان اینکه توسعه در قواعد فقهی قرآن از دیگر فوائد این کار است، ادامه داد: فقها قواعد متعددی با استناد به روایات جعل کرده‌اند در حالی که در قرآن هم این استنادات وجود دارد و می‌تواند مباحث را تقویت کند؛ از جمله قاعده توقیفی بودن عبادات یا قاعده احترام «لَا تَأْکُلُوا أَمْوَالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْبَاطِلِ» است. همچنین می‌توانیم قواعدی مانند قاعده کرامت و عزت مومن را از آیات برداشت کنیم که فقها برداشت نکردهاند؛ مانند «یَوْمَ لَا یُخْزِی اللَّهُ النَّبِیَّ وَالَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ». همچنین قاعده منع تجمیع ثروت عمومی در دست افراد خاص نیز مطرح است.
موافقم، ولی نقائصی هست
در ادامه این کرسی حجت‌الاسلام والمسلمین خالدالغفوری به عنوان ناقد در سخنانی گفت: بنده با ایشان موافق هستم، ولی برخی نقائص در کار وجود دارد؛ اول اینکه باید مقاله و کتاب طراح این نظریه در اختیار ناقدان قرار می‌گرفت.
وی همچنین با بیان اینکه مبانی و پیش فرض‌ها نیامده و روش بحث مشخص نشده است، گفت: پیشینه بحث روشن نبود و در بحث کاربرد و فائده شعاری و خطابی بحث شده است. یکی از مدعیات شما توسعه آیات احکام است که اقتضاء دارد که آماری از کل قرآن ارائه می‌شد، در حالی که برخی نمونه‌ها و شواهد ارائه شد.
خالدالغفوری بیان کرد: تشریعی بودن موضوعات اخلاقی دعوای محقق با فقه است و نه صرفاً آیات‌الاحکام. ضمن اینکه ایشان معتقد است که تقطیع آیات و برداشت از مطلب تقطیع شده ممکن است، در حالی که در کلام بشری این تقطیع ممکن و درست نیست.
خالدالغفوری با اشاره به مطلب محقق در مورد اینکه دیگران دلیلی برای تعداد آیات‌الاحکام نیاورده‌اند، تصریح کرد: دلیل آن‌ها استقراء است و مگر نمی‌شود استقراء را دلیل دانست.
توسعه تعداد آیات‌الاحکام علمی نیست
حجت‌الاسلام والمسلمین رضا جباران نیز در نقد مؤلف بیان کرد: چرا در یک طرح سه موضوع نوآورانه بیان شده است که از نظر فنی، اثبات هر کدام راه خود را دارد؛ به نظر بنده این، اشکال اصلی است و باید بحث بر روی یک مورد متمرکز شود، ضمن اینکه مراد از توسعه تشریع را متوجه نشدیم.
وی افزود: در مورد اعمال جوارحی تشریع انجام شده است ولو اینکه فقها در مورد آن بحث نکرده باشند، ولی در مورد اعمال جوانحی آیا منظور از تشریع، آن است که خدا حکمی دارد که محل اختلاف نیست یا اینکه این اعمال وارد کتب فقهی و بحث شود که در این صورت باید تعریفمان از فقه را تغییر دهیم، زیرا فقه در مورد اعمال جوارحی است، لذا بحث توسعه تشریع، شفاف نیست.
جباران تصریح کرد: اینکه به چند آیه استناد کرده و نتیجه بگیریم که مثلاً ۵۰۰ آیه در مورد فلان موضوع است کاری علمی نیست؛ ضمن اینکه برخی آیاتی که از سوی محقق بیان شده برداشت تعزیری نمی‌توان از آن داشت؛ مانند آیه ۹۷ طه، آیه ۶۰ احزاب، زیرا تعزیر مربوط به گناهانی است که شهروند یک جامعه اسلامی مرتکب شده و ربطی با مقابله با کفار و منافقان ندارد که در این آیات مورد بحث است.
همچنین حجت‌الاسلام محمدعلی خادمی کوشا به عنوان ناقد تصریح کرد: پذیرش جامعیت قرآن به معنای پذیرش این مسئله نیست که نیمی از قرآن قابل استنباط حکم شرعی است، ضمن اینکه آیات لزوماً ظهور ندارند و در برخی موارد نیاز به تأویل معصوم دارد.
بنابر گزارش ایکنا وی همچنین تأکید کرد: بخشی از مدعای ایشان مربوط به تعریف فقه و آیات احکام است، بنابراین از توسعه آیات احکام نمی‌توان فقه را توسعه داد بلکه برعکس است.
