اختصاصی شبکه اجتهاد: در مطالعات تاریخ حدیث، بحثی تحت عنوان «مکاتب و حوزه‌های حدیثی» مطرح شده است. برای مقدمه باید گفت حدیث، تولید شده امروز و دیروز نیست که بتوان به سادگی جوانب آن را رهگیری کرد. عمر حدیث به حدود ۱۴۰۰ سال می‌رسد و در این مدت از نقاط جغرافیایی مختلفی عبور کرده است؛ مناطقی با شرایط خاص خویش. ما باید این گذرگاه‌ها را بشناسیم.
هدف از شناخت گذرگاه‌های حدیث
۱- شناخت نزدیکی یا دوری حوزه حدیثی مورد کاوش با عصر معصوم.
برای نمونه، حوزه حدیثی کوفه در ابتدای شکل‌گیری، با توجه مستقیم معصوم شکل گرفته است. این بعد و قرب می‌تواند موضوعیت داشته باشد. ممکن است برخی تغییرات در حدیث از سوی آن حوزه شکل گرفته باشد.
۲- شناخت میزان پایبندی حوزه مورد کاوش به قواعد و دغدغه‌های دریافت و نقل حدیث.
در عصر حضور معصوم و شکل‌گیری حدیث، قواعدی حاکم بوده است. باید دانست که حدیث با چه دغدغه‌ها و قواعدی در دریافت و انتقال مواجه بوده است؟ برای نمونه، کشف فرآیند سماع و قرائت، نکات کارگشایی را برای حدیث‌پژوه هدیه می‌دهد.
۳- شناخت معیارها و سنجه‌هایی که یک راوی را به مرتبه وثاقت و ضعف می‌رساند.
جوامع مورد مطالعه ما (مانند کوفه، قم، ری و بغداد) الزاما زیرساختهای فرهنگی یکسان ندارند. کوفه با امام ارتباط نزدیک دارد؛ اما بغداد از ابتدای تاسیس در مقابله با شیعه بوده است. توجه به این خصوصیات و مباحث فرهنگی هر منطقه، معیارهای ارزش گذاری راوی را تبیین می‌کند.
۴- شناخت گرایش‌های شیعی. یک جامعه می‌تواند در نگاه کلان، شیعی باشد؛ اما ممکن است در آن گرایش‌های مختلفی وجود داشته باشد که همه از عنوان عام شیعه برخوردار باشند. این گرایش‌ها باید شناخته شود.
۵- نگاه عمیق‌تر به افراد تاثیرگذار و شاخص در شکل‌گیری و استمرار هر حوزه حدیثی. حوزه حدیثی، یک شخصیت حقوقی است که از مجموعه افراد و گرایش‌های حدیثی شکل می‌گیرد. شناخت این افراد و شخصیت‌ها بسیار مهم هستند. ما بسیاری از افراد تاثیرگذار در حوزه‌های حدیثی را نمی‌شناسیم. اسف اینکه ما در مواردی در راستای تاثیرگذاری در آن حوزه حدیثی، شخصیت‌سازی می‌کنیم. مانند «یونس بن عبدالرحمن» که قمی نیست؛ اما قمی پندار شده است. ما در هیچ منبع حدیثی نداریم یونس بن عبدالرحمن قمی باشد. وی در عداد برترین اصحاب الرضا علیه السلام است. وی قطعا بغدادی است و با هیچ فرد شاخصی از مشایخ حدیثی شیعه ارتباط نگرفته است.
نکته: به قطع، حوزه حدیثی قم از اساسی‌ترین عوامل شکل‌گیری حوزه حدیثی بغداد است (در عصر مفید و یک نسل قبل‌تر).
علاوه بر افراد شناخته شده، بسیاری از افراد تاثیرگذار در حدیث هستند که ناشناخته هستند. برای نمونه، «محمد بن احمد بن داود بن علی» از این افراد است.
نکته: بیشترین داوری‌های رجالی تاثیرگذار، از حوزه حدیثی بغداد است. مراد ما ابن غضایری، نجاشی و طوسی است (آری، به رجال کشی که از ماوراءالنهر است نیز توجه داریم). این سه در یک عصر میزیسته اند. حوزه حدیثی بغداد در همین عصر به عقل‌گرا بودن معروف شده است. اینکه این حوزه حدیثی چه نگاهی به قمیون دارد مهم است. حوزه حدیثی قم یک حوزه نص گراست. نوع نگاه بغدادی‌ها به روات قمی شایان بررسی است.
در مورد «محمد بن احمد بن داود بن علی» در رجال نجاشی رقم ۱۰۴۵می‌خوانیم:
«أبو الحسن شیخ هذه الطائفه و عالمها، و شیخ القمیین فی وقته و فقیههم حکى أبو عبد الله الحسین بن عبید الله أنه لم یر أحدا أحفظ منه، و لا أفقه و لا أعرف بالحدیث …». عبارات مدح وی بسیار والاست.
«ابوغالب زراری» نیز از تاثیرگذاران حدیثی است که کمتر به او توجه شده است.
۶- آگاهی از ارتباط حوزه حدیثی مورد نظر با سایر حوزه‌ها از جهت تاثیر و تاثر.
برای نمونه لازم است بدانیم تغذیه حوزه قم از کجاست؟ آیا بریده از کوفه است یا از کوفه تغذیه شده است؟ اگر از قم بهره گرفته، این بهره گیری و انتقال چگونه رخ داده است؟
۷- شناخت میزان و محتوای آثار حدیثی تولید شده در یک حوزه حدیثی.
۸- شناخت میزان باورپذیری یا آسیب‌پذیری احادیث یک حوزه حدیثی.
با توجه به این نکات، بحث از حوزه‌های حدیثی مهم است.
شیوه بحث، تکیه ما بر عبارتخوانی است.
سرفصل‌ها
شروع حیات حوزه حدیثی قم (در این راستا، فرد فرد راویان اشعری را مرورمی‌کنیم).
ارتباط روات قمی با امامان علیهم السلام.
ارتباط حوزه حدیثی قم با حوزه حدیثی کوفه.
مهمترین شخصیت‌ها و آثار حدیثی تولید شده در حوزه حدیثی قم.
حوزه حدیثی قم و واقع‌بینی در تعامل آن با روات ضعیف.
تاثیرگذاری حوزه حدیثی قم در تولیدات حدیثی پسینی.
ارتباط‌گیری دیگر حوزه‌های حدیثی متاخر با حوزه قم.
میزان استقبال حوزه حدیثی قم از احادیث سایر حوزه‌ها و سهم آن در شناخت راویان (بحثی چالشی: آثار حدیثی ابراهیم بن هاشم، هیچگاه در قم استقبال نشد).
عقل‌گرا یا نص‌گرا بودن حوزه حدیثی قم.
