شبکه اجتهاد: توجه به مسائل مستحدثه و نوپدید در فقه، یکی از ضروریاتی است که اکثر قریب به اتفاق علما و زعمای حوزه علمیه بر آن توافق دارند؛ اما ورود به این نوع مسائل بر‌خلاف موضوعات قدیمی مانند صلات، حج، طهارت و… با دشواری‌های فراوانی روبه‌روست که معدود فقهایی توان و شهامت ارائه درس خارج در این موضوعات را دارند. «موسیقی» یکی از مسائلی است که ریشه‌های قدیمی دارد؛ اما در زمان حاضر اشکال توسعه‌یافته و جدیدی دارد؛ یعنی آنچه در ادبیات فقهی، با مفهوم «غناء» قرین است. فقهای معاصر دراینزمینه نظرات گوناگونی دارند؛ اما کمتر فقیهی به‌صورت تفصیلی درباره این موضوع را تحقیق و آن را تدریس کرده است. یکی از این فقها آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای، رهبر انقلاب اسلامی است. ایشان در ۷۶ جلسه درس خارج فقه که در سال‌های ۸۷ تا ۸۸ برگزار شده بود، تفصیلا موضوع غناء و موسیقی و دامنه‌های آن را تحلیل فقهی کرده‌اند و امسال انتشارات انقلاب اسلامی متن منقح این دروس را در قالب کتابی با نام «غناء» منتشر کرده است. در این گزارش، نگاهی اجمالی به این کتاب مهم علمی می‌اندازیم.
آن‌طورکه در مقدمه کتاب آمده است، کمتر درسی در حوزه علمیه این تعداد جلسه و این حجم از مطالب را به موضوع غناء اختصاص داده است و شاید کتاب رهبر انقلاب دراینزمینه بی‌نظیر باشد. البته پیش‌از‌این، جمع‌آوری فتواهای فقها و رساله‌های علما، احادیث و روایات واردشده دراینزمینه انجام شده است؛ اما اینکه یکی از فقها به‌طوراجتهادی وارد این مقوله شود، کمتر به‌چشم می‌خورد. یکی از گردآوری‌های بسیار خوب دراینزمینه مربوط است به مجموعه‌ای چهارجلدی به‌نام «غناء موسیقی» که به‌همت آقایان رضا مختاری، محسن صادقی و محمدرضا نعمتی که انتشارات بوستان کتاب قم منتشر کرده است. رهبر انقلاب در دروس خود تصریح می‌کنند که روایات و نظرات گوناگون را از روی دسته‌بندی این کتاب نقل می‌کنند و از کار محققان آن تشکر می‌کنند. البته به‌گفته شیح‌حر، حدود سیصد روایت درباره غنا موجود است که رهبر انقلاب می‌گویند این تعداد حدیث را خود شیخ‌حر شمرده است؛ چون او کارش حدیث بوده است؛ اما اکنون سیصد روایت را پیدا نکرده‌ایم.
شیوه رهبر انقلاب در دروس این است که براساس روایات دسته‌بندی‌شده کتاب مذکور، روایات گوناگون در باب غنا را ذکر می‌کنند. بعضی از این روایات ذیل آیات قرآن آمده و برخی هم مستقلا وارد شده است. یکی از امتیازات و برجستگی‌های درس رهبر انقلاب بررسی سلسله رُوات حدیث و سند و اعتبار آن است. رهبر انقلاب با تسلط ممتازی که به علم رجال دارند، ضعیف یا قوی بودن سند روایت را بررسی می‌کنند و آن را در دسته صحیحه یا مقبوله یا معتبر یا مرسل یا انواع دیگر حدیث از باب قوت سند و ثقه‌بودن راوی جای می‌دهند. ایشان سپس دلالت‌های روایت را ارزیابی می‌کنند و دراینزمینه نظر علمای سلف مانند شیخ انصاری، امام خمینی (که رهبر انقلاب در این دروس با نام «سید استاد ما» از ایشان نام می‌برند)، محقق سبزواری، مرحوم خوئی، فیض کاشانی، محقق اردبیلی، آیت‌الله اراکی و دیگران را ذکر و نقد و بعضا رد می‌کنند و درنهایت نظر اجتهادی‌شان را عرضه می‌کنند.
در خلال کتاب «غناء»، با شبکه مفاهیم مرتبط با موضوع مانند آواز، طرب، لهو، لغو، زور (باطل)، تطریب، اطراب، ترجیع، رقص و… آشنا می‌شویم و تأثیر هرکدام در حکم موضوع را درمی‌یابیم. یکی از مناقشات فقهی دراینزمینه معنای «غناء» است. ایشان دو معنا برای غناء ذکر می‌کنند که اولی معنای لغوی است که همان «آوازخوانی» یا کشیدن صدا همراه با ترجیع و زیر‌و‌بم‌کردن صدا و از این قبیل مؤلفه‌هاست. رهبر انقلاب معتقدند که این معنا از غنا نمی‌تواند مبنای حکم شرعی حرمت قرار بگیرد و آنچه حرمت آن مسلم است، «غنای لهوی» است که موجب گمراهی باشد. فقها در‌این‌باره نظرات مختلفی دارند که بعضی به‌شدت تنگ و مضیق و بعضی به‌شدت باز و موسع است؛ اما آیت‌الله خامنه‌ای حرمت مطلق موسیقی را رد می‌کنند و قیدهایی به آن می‌زنند و چکیده نظرشان را این‌گونه بیان می‌کنند: «غناء محرم عبارت است از غنائی که اضلال عن سبیل‌الله کند و کان مشتملا علی الباطل بأی وجهٍ من الوجوه الثلاثه که قبلا ذکر کردیم… ماعدای آن که مشکوک است، مجرای اصاله البرائه است».
همان‌طورکه پیداست، شکل شفاهی دروس تا حدی حفظ شده است و به‌سیاق بیان علما، عبارات عربی و فارسی به‌طورمخلوط آمده است و اصطلاحات تخصصی فقهی در آن به‌وفور مشاهده می‌شود. همین امر موجب می‌شود که کتاب برای مکلفان عادی و حتی طلبه‌هایی که مقدمات حوزوی را طی نکرده‌اند، مشکل باشد. اساسا چنین کتابی نمی‌تواند به‌مثابه رساله عملیه در حوزه موسیقی عمل کند؛ بلکه باید مبنایی اجتهادی برای استخراج احکام باشد؛ احکامی که در نهایت مخاطب آن مکلفان عادی هستند.
کتاب «غناء» با دقت و ذوق خوبی عنوان‌گذاری شده است که خواندن کتاب را بسیار آسان و سریع می‌کند. منبع و مرجع احادیث و سخن علما به‌دقت در پانوشت‌های کتاب ذکر شده است. درپایان کتاب آیات، روایات، اشعار، اشخاص، روات، کتب، فوائد فقهی، فوائد اصولی، فوائد رجالی و موضوعاتی که در کتاب از آن‌ها یاد شده است، همراه با شماره صفحه آورده شده که برای محققان بسیار کارگشاست.
در این یادداشت، نمی‌توان مباحث تخصصی کتاب را خلاصه کرد و فی‌المثل حکم نهایی موضوعات گوناگون را ذکر کرد. طلاب، اندیشه‌ورزان و فقها باید با دقت کتاب را مطالعه کنند تا با سیر بحث همراه شوند و دقایق آن را دریابند؛ اما در اینجا از باب اینکه گوشه‌ای از امتیازات و جذابیت‌های کتاب را نشان دهیم، بریده‌ای از کتاب را ذکر می‌کنیم. یکی دیگر از ویژگی‌های کتاب توجه به شرایط زمان است که اتفاقا بریده‌ای که ذکر خواهد شد، دال بر همین معناست. ایشان نظر متأخر حضرت امام درباره موسیقی را ذکر می‌کنند و وجه فقهی آن را توضیح می‌دهند: «به‌مناسبت بیان اقوال شاهی خلاف مشهور، فرمایش اخیر سید استاد ما است که در اواخر عمرشان فرمودند. ایشان در کتاب از مکاسب محرمه -که گمانم ما هم در درس ایشان بودیم- نظرشان در حکم و موضوع، تقریبا همان نظر مشهور است. ایشان بعد از ذکر بیان استادشان مرحوم حاج شیخ محمدرضا اصفهانی و قدری مناقشه در آن، حکم به حرمت می‌دهند مطلقا و می‌گویند این موضوع محرم است الا ما استثنی… لکن ایشان در سال‌های آخر عمرشان یک نظر جدیدی را ابراز کردند که این را ما خودمان از ایشان شنیدیم و در جایی ثبت نشده است. در جلسه‌ای که بنده و چند نفر از مسوولین کشور خدمت ایشان بودیم، بحث موسیقی رادیو مطرح شده، یک بیانی ایشان کرده بودند که بنده یک قدری تأمل داشتم. ایشان گفتند این چیزهایی که امروز از رادیوی جمهوری اسلامی پخش می‌شود، برای ما حلال است؛ اما اگر همین‌ها در فلان کشور – از یک کشور اسلامی اسم آوردند که من نمی‌خواهم اسم بیاورم – اجرا بشود، حرام است… یادم است شعری برای شهیدمطهری سروده بودند و خواننده آن را با آهنگ مخصوص می‌خواند و همراه با آن، موسیقی به‌اصطلاح ابزاری هم هست یعنی آلات موسیقی هم به‌کار رفته است. ایشان گوش کرده بودند و به آن اشکال نمی‌کردند. رادیو هم پخش می‌کرد، بعضی از سرودهای دیگر هم از همین خواننده‌های معروف کشور که درمورد جنگ و غیرجنگ خوانده بودند و از رادیو اهم پخش می‌شد. ایشان بیانشان درمورد آن‌ها این بود که این چیزها در کشور ما برای ما و ملت ما حلال است؛ اما اگر همین‌ها در فلان کشور باشد، حرام است. من فرصت نشد، یعنی کوتاهی شد که بپرسم وجه فقهی این حرف چیست. استدلال فقهی این حرف را نشد که ما در آن جلسه سؤال کنیم. بعدها از بعضی از بزرگان – از علمای معاریف – شنیدم که ایشان هم گفت من خودم از امام این را شنیده‌اند».
آیت‌الله خامنه‌ای درادامه نظریه امام را تأیید می‌کنند و مبنای فقهی آن را این‌طور توضیح می‌دهند که لهوی‌بودن غناء صرفا به مضمون آهنگ یا نوع و کیفیت آهنگ مربوط نمی‌شود؛ بلکه «اوضاع، احوال، ملابسات و مقارنات» دیگری روی حکم موسیقی و غناء اثرگذار است. / صبح‌نو
