ایشان شخصیتی بودند که درعین‌حال که یکی از مراجع بزرگ بودند اما در متن مردم خیلی متواضع و افتاده و فروتن بودند و برای خودشان هیچ مقام و شخصیت اجتماعی فراتر از مردم قائل نبودند. درعین‌حال که خیلی مورداحترام جامعه و مردم بودند، با یک دید عظمتی به ایشان نگاه می‌کردند. من که سال‌ها در خدمت ایشان بودم، هر دفعه که خدمتشان می‌رسیدم از محضرشان هم استفاده علمی بردم و اهم استفاده اخلاقی می‌بردم.
اختصاصی شبکه اجتهاد: هفتم شهریور، سالروز درگذشت مرجع تقلید درگذشته شیعیان، مرحوم آیت‌الله سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی است. او اگرچه به خاطر تسلط بر تراجم و تأسیس کتابخانه معروفش در شهر قم، شهره است، اما زوایای دیگری از زندگی او وجود دارد که تاکنون کمتر بدانها پرداخته شده است. به همین بهانه، با حجت‌الاسلام سید حسین رجایی از شاگردان وی، گفتگویی انجام دادیم که مشروح آن به‌قرار زیر است:
اجتهاد: خصوصیات اخلاقی مرحوم آیت‌الله مرعشی نجفی را بیان بفرمایید.
رجایی: در سال‌هایی که از نزدیک در محضر ایشان بودم و خدمتشان می‌رسیدم، بسیار مرد وارسته، جامع بودند. ایشان شخصیتی بودند که جامع علوم فقهی و حدیث و رجال و کلام بودند. در تمام علوم حوزوی سرآمد بودند و کارکرده بودند و اثراتی از خودشان در این زمینه به‌جا گذاشتند درعین‌حال یک مرد بسیار وارسته و متواضع و افتاده بودند. با همه اقشار مردم در ارتباط بودند.
افرادی که با ایشان معاشرت داشتند می‌دانستند که ایشان چه مرد متواضعی است. ایشان در متن کارهای مردم بودند و خودشان را برای خدمت به مردم وقف کرده بودند و در خانه اشان نیز باز بود و نه دربان و حاجبی داشتند و نه نگهبانی. یک منزل بسیار محقر داشتند که کل خانه ایشان نزدیک ۶۰ یا ۷۰ متر بوده است و خودشان به همراه همسرشان در این خانه زندگی می‌کردند که هم خانه ایشان بود و هم دفتر ایشان. در خانه ایشان باز بود و هر کس می‌خواست خدمت ایشان برسد خیلی راحت بود. فقط کافی بود در بزند و خادم ایشان می‌آمد و در را باز می‌کرد و خدمت ایشان می‌رسیدند و کارشان را در مورد مسائل دینی و احکام و عقاید و مسائل فقهی مطرح می‌کردند و ایشان نیز با متانت و کمال وارستگی جواب می‌داد.
علی‌کل‌حال ایشان شخصیتی بودند که درعین‌حال که یکی از مراجع بزرگ بودند اما در متن مردم خیلی متواضع و افتاده و فروتن بودند و برای خودشان هیچ مقام و شخصیت اجتماعی فراتر از مردم قائل نبودند. درعین‌حال که خیلی مورداحترام جامعه و مردم بودند و مردم با یک دید عظمتی به ایشان نگاه می‌کردند. من که سال‌ها در خدمت ایشان بودم، هر دفعه که خدمتشان می‌رسیدم از محضرشان هم استفاده علمی و هم استفاده اخلاقی می‌بردم.
اجتهاد: وقتی به زندگی مرحوم آیت‌الله مرعشی نگاه می‌کنیم، می‌بینیم که ایشان خدماتی مانند ساختن مدرسه و کتابخانه داشتند. در این مورد توضیح بفرمایید.
رجایی: ایشان خودشان را وقف مردم کرده بودند. ایشان در تمام طول عمر برای حج مستطیع نشد. ایشان می‌فرمود من هر چه به دست آوردم در راه علم خرج کردم. ایشان خدمت بزرگی کردند که این کتابخانه بزرگ را تأسیس فرمودند که از جهت محتوا، سومین کتابخانه دنیا به‌حساب می‌آید که در حدود هفتاد تا هشتاد هزار عنوان نسخه خطی فقط در این کتابخانه موجود است و در حدود بالاتر از یک‌میلیون کتاب‌های چاپی در این کتابخانه است. این کار همتی بلندی می‌طلبد. ایشان در عین بی‌بضاعتی این کتابخانه را درست کردند. ایشان در اول بعضی از کتب نوشتند که من این کتاب خطی را در مقابل یک سال نماز استیجاری یا یک ماه صوم استیجاری یا زیارت نیابتی خریدم. ایشان از وعده‌های غذایی خود کم می‌کرد تا با پول آن کتاب بخرد. این کتابخانه با این عظمتی که مایه افتخار جهان اسلام و مخصوصاً شیعه هست، نشان از همت ایشان دارد. کتابخانه یکی از کارهای ایشان است و ایشان چند مدرسه علمیه در قم بنا کردند که مورداستفاده طلاب قرارگرفته است. ایشان هر سه وعده در حرم مطهر حضرت معصومه سلام‌الله علیها نماز می‌خواندند. ایشان حدود هفتادسال در قم بودند و در تمام این مدت سه وقت نماز جماعت را برقرار می‌کردند و جماعت ایشان ترک نمی‌شد. حتی من یادم است که در ایام بمباران که بود، خیلی از افراد از قم رفتند. من خدمت ایشان رسیدم که با ایشان خداحافظی کنم و به مشهد بیایم، ایشان فرمودند من در قم هستم. ایشان شب‌ها را در کتابخانه خود و در کنار کتاب‌ها بیتوته می‌کردند. ایشان علاقه عجیبی به احیای کتب و احیای آثار بزرگان ما داشتند ولی خدمات ایشان خیلی وسیع‌تر از این بود.
اجتهاد: ایشان با احداث این کتابخانه چه هدفی را دنبال می‌کرده است؟ صرف علاقه شخصی بوده یا هدف دیگری در کار بوده است؟
رجایی: هدف ایشان این بوده که این کتاب‌ها جمع‌آوری شود و این خیلی مهم است؛ چون آثار ما را داشتند غارت می‌کردند و متأسفانه خیلی از آثار بزرگان ما که از قدیم ناپدیدشده، مورد دستبرد غارتگران قرارگرفته است. لذا ایشان در مرحله اول هدفش حفظ این کتب بوده است تا حفظ شود و نابود نشود. در مرحله دوم ایشان این کتاب‌ها را وقف کردند؛ یعنی خودشان هیچ تسلطی بر این کتاب‌ها از حیث فروش و تصرف ندارم. کل این کتاب‌ها را در خدمت دانش‌پژوهان چه حوزوی و چه دانشگاهی قراردادند. لذا ایشان هم این کتاب‌ها را حفظ کردند و هم وقف کردند و هم مورداستفاده همه دانش‌پژوهان قراردادند. کتاب‌هایی که بعدها و در زمان معاصر تألیف شده است، باید در یکجایی جمع شود که مورداستفاده عموم قرار بگیرد. الآن کتابخانه آیت‌الله مرعشی این‌چنین است.
اجتهاد: اگر بخواهیم ابداعات ایشان را در مورد سایر علوم بررسی کنیم، به چه نکاتی می‌رسیم؟
رجایی: ایشان وقتی در نجف بودند، مراتب علمی را در نجف در محضر بزرگان نجف طی کردند و در همان‌جا به مرحله اجتهاد رسیده بودند. وقتی وارد ایران شده بودند برای زیارت امام رضا علیه‌السلام و حضرت معصومه و صله ارحام، مصادف می‌شود با ایام تأسیس حوزه علمیه قم به‌وسیله مرحوم آیت‌الله حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی. ایشان وقتی وارد قم می‌شود، به‌هرحال یک وزنه علمی بوده است که مرحوم حاج شیخ از ایشان می‌خواهد که شما در قم بمانید و در این حوزه‌ای که تازه تأسیس‌شده، به امثال شما که مراتب علمی را طی کرده‌اید نیاز دارم تا حوزه رونق پیدا کند. این مطلب، شأن علمی ایشان را نشان می‌دهد. ایشان از همان زمان مرحوم حاج شیخ و وقتی‌که به قم آمدند تا روزی که از دنیا رفتند مشغول تدریس و تألیف و تحقیق و مطالعه بودند. ایشان شخصیتی بودند که خیلی از بزرگان شاگرد ایشان بودند.
در طول عمرشان، چه در نجف و چه در قم، همیشه مشغول تدریس و درس و بحث بودند. روزی چهار یا پنج درس و بحث داشتند و مطالعه داشتند. من خودم بارها دیده بودم که مسجد بالاسر محل تدریس ایشان بود و این محل، از جمعیت طلاب پر می‌شد و از محضر ایشان استفاده می‌کردند. آثار ایشان نشان می‌دهد که ایشان در همه علوم حوزوی شخصی متخصص و سرآمد بودند.
اجتهاد: آیا ایشان در فقه و اصول ابداعاتی هم داشتند؟
رجایی: این مسلم است که به‌هرحال هر فقیهی ابداعاتی دارد تا بتواند خودش را در مجامع علمی، مطرح کند. البته ایشان آراء بزرگان را در درسشان مطرح می‌کردند و نظریات آن‌ها را ذکر می‌کردند و سپس آن نظریات را در مرحله بحث و نقد و بررسی قرار می‌دادند. سپس نظریه مختار خود را در فقه و اصول مطرح می‌کردند.
اجتهاد: آیا در سایر علوم نیز ابداعاتی داشتند؟
رجایی: ایشان در زمان خودشان یگانه نسّاب بودند و در نسب‌شناسی سادات، تک بودند. در ایران و در جهان اسلام و در کشورهای عربی، نظریه ایشان در علم انساب، حرف آخر بود. در تراجم نیز ایشان خیلی راجع به شرح‌حال علما و بزرگان، تسلط عجیبی داشتند و در علوم متداول حوزوی مثل فقه و اصول و حدیث و کلام و رجال و تفسیر و … تسلط داشتند. ایشان شخصیتی بودند که دائم در حال تحصیل علوم و نشر علوم بودند و در این امور کار می‌کردند.
اجتهاد: آیا ایشان در علوم غریبه نیز تخصص داشتند؟
رجایی: تا زمانی که ایشان زنده بودند، ما راجع به علوم غریبه از ایشان چیزی ندیدیم. بعد از وفاتشان متوجه شدیم که آقازاده ایشان دکتر سید محمود مرعشی به من فرمودند که اشخاصی بعد از وفات مرحوم آقا پیش من آمدند که در علوم غریبه خیلی مسلط بودند و معلوم شد که این‌ها با مرحوم والد من در ارتباط بودند؛ اما این علوم غریبه را ایشان کتمان می‌کردند و در زمان حیات خودشان معروف به این علوم غریبه نبودند. نسبت به سایر علوم مثل انساب و رجال و تراجم و … شهرت شایانی داشتند اما در علوم غریبه هیچ شهرتی نداشتند اما بعد از وفاتشان معلوم شد که در علوم غریبه هم تسلط داشتند.
اجتهاد: آیا ایشان در علم رجال تسلط داشتند؟
رجایی: ایشان در علم رجال خیلی قوی بودند و در ابحاث علمی ایشان این مطلب خیلی نمود داشت. یکی از اموری که در فقه بسیار تأثیرگذار است، علم رجال است. ایشان وقتی وارد بحث‌های رجالی می‌شدند، بسیار عمیق وارد می‌شدند و شرح‌حال بزرگانی که در سلسله اسانید بودند را بیان می‌کردند و ایشان در علم رجال معروف و مشهور بودند.
ایشان در کتابشناسی، بسیار مهارت داشت. ایشان بااینکه یک فقیه اصولی و رجالی و مفسر بود، اما در کتابشناسی هم خیلی شهرت داشتند. کتاب‌های نادر را می‌شناختند که مؤلف این کتاب‌ها کیست و شرح‌حال مؤلف آن را می‌دانستند. ارزش کتاب‌ها را از حیث محتوای علمی می‌دانستند. ایشان در رجال و تراجم و در کتابشناسی بسیار مسلط بودند.
اجتهاد: آیا ایشان مبنای خاص رجالی داشتند؟
رجایی: ایشان نسبت به روات احادیث، نظر مثبتی داشتند و در مقام این بودند که روات را تا حد امکان توثیق کنند و جنبه مثبت را تقویت می‌کردند تا این اخبار زنده شود. این روش خلاف روش بعضی از معاصرین ایشان بود که آن‌ها جنبه نفی داشتند و مرحوم آیت‌الله مرعشی در این جهت، جنبه اثباتی داشتند.
