عمدۀ پژوهش‌های همسو، موضوع محور و متکی بر گردآوری متون رفتاری معصومان بوده است درحالی‌که اثر موردنظر، مسئله محور و مبتنی بر تحلیل گزاره‌های رفتاری است. علاوه بر آن‌که بحث از توسعه و بهره‌برداری افزون از فعل معصوم، وجه تمایز اصلی این پژوهش با آثار پیشین است. عمده مباحث کتاب به طرح مبانی توسعه استنباط از فعل معصوم اختصاص‌یافته است که شامل هفت مبنای بنیادین به است.

به گزارش شبکه اجتهاد، پیشینه مطالعات حدیثی شیعه نشان می‌دهد که بیشتر پژوهش‌های انجام گرفته معطوف به قول معصوم (ع) بوده است و میزان استناد حدیث‌پژوهان شیعه به سنت قولی بیشتر از سنت فعلی است. این واقعیت حکایت از آن دارد که ظرفیت‌ها و قابلیت‌های فعل معصوم (ع) آن‌چنان‌که باید شناخته‌نشده است و این موضوع عرصه‌های ناگشوده بسیاری دارد که باید کشف و معرفی شود. یکی از مسائل مهمی که دراین‌باره طرح می‌شود چگونگی استفاده حداکثری از فعل معصوم است. با توجه به اهمیت این موضوع، پژوهشکده علوم اسلامی وابسته به بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، به‌ تازگی کتابی با عنوان «توسعه استنباط از فعل معصوم (ع)» را منتشر و روانه بازار نشر کرده است. بر همین اساس بنیاد پژوهش‌های اسلامی با حجت‌الاسلام مهدی مردانی (گلستانی) نویسنده این اثر گفت‌و‌گویی در جهت معرفی کتاب صورت داده شده که در ادامه می‌خوانیم.

لطفاً در ابتدا بفرمایید این اثر با چه محوریتی نگاشته شده است؟

مردانی: اثر پیش رو با محوریت سه واژه مهم «توسعه»، «استنباط» و «فعل معصوم (ع)» شکل گرفت و به‌منظور افزایش بهره‌گیری نظری از فعل معصوم، به مطالعه و تحلیل متون رفتارشناختی معصوم پرداخت؛ البته منظور از «استنباط» تنها معنای فقهی آن نبوده است و به‌طورکلی استخراج آموزه‌های دینی مدنظر بوده است.

چه ضرورتی برای تولید این طرح پژوهشی احساس شد؟

مردانی: این اثر حاصل ایده‌ای است که در مقطع دکتری و رساله پژوهشی تحقق یافت. ما در مرحله کشف مسئله پژوهشی به این نکته رسیدیم که عمده فعالیت‌های حدیثی شیعه، حول محور قول معصوم است و اکثر آثار و پژوهش‌ها به اقوال معصوم پرداخته‌اند؛ درحالی‌که ما در تعریف حدیث، همیشه این عبارت را می‌خوانیم که «حدیث عبارت است از حکایت قول، فعل و تقریر معصوم (ع)». لذا این سؤال اصلی پیش می‌آید که نقش فعل و تقریر در این میان چیست؟ این دغدغه موجب شد ما موضوع رفتار معصوم را موردمطالعه قرار دهیم و متوجه شویم در تاریخ مطالعات حدیثی شیعه، یک نگاه حداقلی به فعل معصوم وجود داشته است. علت این امر نیز آن بوده است که ازنظر گروهی از علمای شیعه، اعتبار فعل از قول کمتر است و اسناد و منابعی که بیانگر گزاره‌های رفتاری معصوم‌اند از اتقان لازم برخوردار نیستند. علاوه بر آن‌که دلالت فعل و قلمرو کارایی فعل معصوم نیز از موضوعات چالش‌برانگیزی بوده است که دست‌مایه رویکرد حداقلی اندیشمندان شیعه به فعل معصوم گردید. به همین خاطر محورهای اصلی پژوهش با تکیه‌بر پنج مسئله منبع، اعتبار، دلالت، کارکرد و دامنه فعل معصوم شکل گرفت و بر مبنای آن‌ها، توسعه استنباط از فعل معصوم طرح و تبیین شد.

رابطه این پژوهش با مباحثی نظیر سیره و سبک زندگی چیست؟

مردانی: وقتی بحث از رفتار معصوم مطرح می‌شود، نخست سیره و مباحث سبک زندگی به نظر می‌رسد اما سیره با فعل معصوم متفاوت است. سیره عمدتاً به روش، منش و سبک زندگی معصوم گفته می‌شود اما رفتار یا فعل معصوم، تنها به کنش و واکنش معصوم اطلاق می‌شود؛ علاوه بر آن‌که به اقوال مستمر معصوم نیز سیره گفته می‌شود. مطالعات سیره از جنس تاریخ است و مطالعات رفتارشناسی از جنس حدیث. لذا تمرکز این پژوهش بر روی فعل معصوم بوده است و از ورود به مباحث سیره و تاریخ حیات معصومین پرهیز شده است.

لطفاً بفرمایید این اثر چه وجه تمایزی با سایر آثار مرتبط دارد؟

مردانی: طبیعت نقطه قوت هر اثری نوآوری و تمایز روشی یا محتوایی آن نسبت به آثار مشابه است. به همین خاطر ما نیز آثار مرتبط را شناسایی و نسبت سنجی کردیم و تفاوت‌های موجود را مشخص نمودیم. به‌طورکلی می‌توان گفت که عمدۀ پژوهش‌های همسو، موضوع محور و متکی بر گردآوری متون رفتاری معصومان بوده است درحالی‌که اثر موردنظر، مسئله محور و مبتنی بر تحلیل گزاره‌های رفتاری است. علاوه بر آن‌که بحث از توسعه و بهره‌برداری افزون از فعل معصوم، وجه تمایز اصلی این پژوهش با آثار پیشین است.

این کتاب چه طیف مخاطبانی را در برمی‌گیرد؟

مردانی: این اثر یک پژوهش میان‌رشته‌ای است که با انجام مطالعات حدیثی، فقهی و کلامی، کارکرد فعل معصوم را در استنباط آموزه‌های دینی نشان می‌دهد. به همین خاطر مخاطب اصلی ما عام نیست و بیشتر صاحبان نظریه و کسانی که متصدی مقام استنباط و اجتهاد هستند را هدف قرار داده است. علاوه بر آن‌که اساتید، دانشجویان و محققانی که به این دست از موضوعات علاقه دارند را نیز پوشش می‌دهد.

در پایان بفرمایید این نوشتار در چند فصل تهیه و تدوین‌شده است؟

مردانی: اثر حاضر در دو بخش اصلی و چهارفصل تدوین‌شده است؛ در بخش نخست، تاریخچه و ضوابط کارآمدی فعل معصوم در استنباط موردبررسی قرارگرفته است و در بخش دوم مبانی توسعه کارکرد فعل معصوم در استنباط و پیامدهای پذیرش آن تبیین شده است. البته عمده مباحث کتاب به طرح مبانی توسعه استنباط از فعل معصوم اختصاص‌یافته است که شامل هفت مبنای بنیادین به شرح ذیل است: یک. حجیت فعل معصوم پیش از نبوت یا امامت دو. حجیت فعل انبیای پیشین سه. حجیت فعل حضرت زهرا (س) چهار. دینی بودن افعال معصوم پنج. دلالت استقلالی فعل معصوم شش. شمولیت فعل بر ترک و تقریر و هفت. محدودیت افعال اختصاصی معصوم که پذیرش مبانی یادشده، توسعه کارایی فعل معصوم در سه حوزه منبع، روش و قلمرو استنباط را به دنبال داشته است.

اجتهاد یادآور می‌شود، چاپ اول کتاب «توسعه استنباط از فعل معصوم» به زبان فارسی، در ۲۱۷ صفجه وزیری و بهای ۲۷۰۰۰ تومان، پاییز ۱۳۹۸ توسط بنیاد پژوهش‌های اسلامی منتشر شده است.