نشست پژوهشی روش‌شناسی اجتهادی مقام معظم رهبری در کتاب «ثلاث رسایل فی الجهاد (الامان و الصائبه و المهادنه)» روز یکشنبه، ۲۶ آبان ۹۸ در مدرسه دارالشفاء قم برگزار شد. در این نشست استاد عباس کعبی به ارائه بحث پرداخت و حجت‌الاسلام سعید صلح میرزائی نیز دبیری جلسه را بر عهده داشت.
به گزارش خبرنگار اجتهاد، در ابتدا دبیر علمی جلسه، ضمن بیان مختصری از تحصیلات ابتدایی تا ورود به حوزه علمیه معظم له، گفت: ایشان بعد از اتمام مقدمات و سطوح عالی حوزه، در مدت کوتاهی وارد درس خارج فقه مرحوم میلانی گشتند و مدت کوتاهی نیز به نجف مهاجرت کردند اما با درخواست ابوی مکرمشان به مشهد مراجعت کردند. چندی بعد به قم آمده و از محضر اساتید برجسته آن زمان همچون آیت‌الله بروجردی و شیخ مرتضی حائری رحمهما الله بهره بردند اما باز به دلیل درخواست مجدد ابویشان به مشهد بازگشتند و مشغول تدریس کتب حوزوی همچون رسایل مکاسب و کفایه شدند.
شروع درس خارج معظم له
حجت‌الاسلام صلح میرزایی افزود: رهبری بعد از انقلاب در تهران سکونت کردند و مباحث خارج خود را به اصرار برخی فضلا از سال ۱۳۶۹ با محوریت بحث جهاد که در آن زمان به‌روزترین بحث فقهی به شمار می‌رفت آغاز فرمودند که سه سال(تا سال ۱۳۷۱) به طول انجامید. حاصل این مدت تدریس خارج فقه جهاد، مباحث متعدد و به‌روز پیرامون این مسئله بود. سه مقاله از آن مباحث به تقریر خود معظم له به چاپ رسید که حاصل آن مقالات سه‌گانه همین کتاب حاضر است.
دبیر علمی این نشست ادامه داد: استاد ما که بحث جهاد را سالیان متمادی داشتند مقدمه خوبی بر این کتاب نگاشته‌اند. ایشان در این مقدمه، روش‌شناسی اجتهاد معظم له را استخراج کرده‌اند که در ادامه ایشان به توضیح آن خواهند پرداخت.
ویژگی‌ها و مباحث فقهی مطرح شده در درس خارج رهبری
وی افزود: بنده چندین سال در درس خارج ایشان شرکت کردم. ازجمله خصوصیاتی که ایشان و درسشان دارند این است که ایشان بعد از ورود به حسینیه تا جایی که ممکن باشد جویای احوال شرکت‌کنندگان به‌طور عام می‌شوند و بعد از خواندن اذکار و آیاتی در زیر لب، یک حدیث اخلاقی خوانده و بحث را شروع می‌کنند. ازجمله ویژگی‌های منحصربه‌فرد درس ایشان شرکت کردن قریب به سیصد نفر از طلاب فاضله خواهر در درس است که اجازه اشکال هم دارند و بعضاً اشکال و جواب نیز اتفاق می‌افتد.
میرزایی در پایان اضافه کرد: معظم له بعد از بحث از جهاد، قصاص و بعد مکاسب محرمه بتمامه و صلاه مسافر را بحث کرده‌اند و اینک نیز چند سالی است که صلاه جماعه، موضوع بحث فقهی ایشان است.
تأثیر انقلاب در پیشرفت مباحث فقهی جهاد
پس از بیانات دبیر علمی جلسه، استاد عباس کعبی به بیان دیدگاه‌های خود پرداخت و گفت: بحث جهاد در تراث فقهی شیعه –قبل از انقلاب-بسیار محدود بود خصوصاً اینکه مشهور قائل به عدم جواز جهاد ابتدایی بودند و فرهنگ شیعه، فرهنگ مبارزه نبود و مبارزین همواره مورد تخطئه واقع می‌شدند و می‌بایست با استدلال برای مبارزه و جهاد اقدام می‌کردند. یکی از برکات انقلاب احیاء فقه حکومتی بود و بسیاری از تراث شیعه که مهجور واقع‌شده بودند به عرصه طرح و بحث وارد شدند. یکی از ویژگی‌های ملت ایرآن‌همین مبارزه و جهاد بود و ضرورت ایجاب می‌کرد که به این بحث پرداخته شود.
رهبری، پیشگام در بحث فقهی جهاد
وی افزود: یکی از پیشگامان این عرصه معظم له بودند که با ابتکار و ابداع، این بحث را مطرح فرمودند. ابداع در فقه کار صعبی است که به تتبع و تحقیق و درک و طرح موضوعات روز نیاز دارد. بنده حدود پنج سال است که بحث جهاد را تدریس می‌کنم و بر ابتکار ایشان در این زمینه اذعان دارم تحقیقاً. مباحث جهاد ایشان قابلیت درس‌نامه شدن برای حوزه‌های علمیه را دارد، خصوصاً مقاله سوم همین کتاب. البته تمام مباحث ایشان علاوه بر این سه مقاله، مفید است و قابلیت چاپ دارد البته با ملاحظاتی که باید رعایت شود چون ایشان یک شخصیت جهانی است.
مقدمات جهاد
عضو مجلس خبرگان رهبری گفتند: برای اینکه وارد بحث شویم چند مقدمه را بیان می‌کنیم:
اول: معنای جهاد
تعریفات متفاوتی از جهاد وجود دارد اما تعریف مختار معظم له این است که جهاد اعم از قتال است، علاوه اینکه حقیقت شرعیه هم دارد. در تتبع مجملی که بنده کردم دیدم که عرب‌ها نیز استعمال کلمه جهاد را در صرف قتال و مبارزه نمی‌دانستند، کما اینکه تعریف شرعی آن‌هم همین‌طور است.
دوم: عناصر موجود در جهاد
جهاد فی سبیل الله از عناصری تشکیل شده است:
عنصر اول: تولید قدرت و به‌کارگیری قدرت
عنصر دوم: به‌کارگیری آن در جهت جلب مصالح عامه و دفع مفاسد
عنصر سوم (که مورد تأکید معظم له است): در مقابل دشمن باشد و موجب تضعیف و انحلال او شود. (دشمن‌شناسی از ارکان جهاد است)
عنصر چهارم: با رهبری فقیه جامع‌الشرایط باشد.
سوم: تقسیمات جهاد
جهاد از نظر مشهور و متقدمین در این بحث، به دو دسته ابتدایی و دفاعی تقسیم شده است؛ اما ازجمله تفاوت‌های معظم له با مشهور در مقام همین تقسیمات جهاد است.
رهبری قریب به شش تقسیم برای جهاد از حیثیات متفاوت بیان می‌کنند که مؤثر از همان تعریف عام از جهاد است (در ادامه نمونه‌ای از تقسیمات را بیان خواهیم کرد). ازجمله ابتکارات ایشان در فقه همین دسته‌بندی‌های جدید است ازجمله بحث جهاد.
چهارم: متعلق جهاد
ازجمله ابتکارات ایشان در فقه جهاد این است که ایشان متعلق جهاد را طاغوت محارب می‌داند. در کتب فقهی، متعلق جهاد عناوینی مانند مشرک و اهل کتاب و منافق و یا من خرج علی الامام معرفی شده است اما ایشان طاغوت محارب را مسلماً کان أو کافرا، متعلق جهاد می‌داند که یک عنوان بدیعی است.
پنجم: هدف از جهاد
سؤالی که پیش می‌آید این است که شما با جهاد می‌خواهید کفر را از بین ببرید یا می‌خواهید موجبات پیشرفت اسلام را فراهم آورید؟ در این صورت، این اهداف در جهاد دفاعی نمی‌گنجد اما جهاد ابتدایی سازگار با این اهداف است؛ چراکه جهاد ابتدایی برای این است که اسلام را حاکم کند و نشر اسلام کند اما نه با شمشیر؛ چون ما معنای جهاد را اعم از قتال میدانیم و هر کس مانع این نشر شد در مقابل جهاد قرار می‌گیرد. به‌طور عام هدف جهاد، الدعوه إلی الله است. حاکمیت‌های طاغوت مانع از این دعوت‌اند و مقابل جهاد قرار می‌گیرند.
ششم: شرایط جهاد
اول: الدعوه إلی الله که دو شکل دارد: الف) دعوت اجمالی ب) دعوت تفصیلی که مورد نظر معظم له همین شکل از دعوت است من باب اتمام حجت. (یکی از اصول مهم سیاست خارجی دولت اسلامی باید دعوهإلی الله باشد)
دوم: تألیف قلوب
سوم: کمک به مستضعفین برای مقابله با طاغوت
چهارم: جهاد به معنای أخص که همان قتال است.
بیان نظریات فوقانی در جهاد
عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم در ادامه افزود: نظریه جهاد از حیث مراحل آن به چند مرحله تقسیم می‌شوند:
نظریه اول: الدعوه إلی الله که توضیح آن گذشت.
نظریه دوم: نظریه مقاومت؛ یعنی بعد از دعوت استقامت کرده حتی اگر منجر به شهادت شود. (تقیه هم در همین ادبیات از جهاد جا دارد و یک نوع تاکتیک است برای حفظ مؤمن. حرکت شیخ ابراهیم زکزاکی از مصادیق همین نظریه مقاومت است یا شیخ عیسی قاسم در بحرین هم همین‌طور.
نظریه سوم: بسیج عمومی و جریان سازی و دعوت به تلاش برای تشکیل حکومت اسلامی
نظریه چهارم: تأسیس دولت اسلامی
نظریه پنجم: حفظ نظام اسلامی
نظریه ششم: گسترش حاکمیت دینی و توسعه آن
نظریه هفتم: اصول‌فقه بین‌الملل. (تعامل دولت اسلامی با دیگر دول)
تقسیم جدید جهاد
کعبی ادامه داد: ممکن است بگویید لا جهاد إلّا فی الدوله الاسلامیّه، پس جهاد قبل از تأسیس دولت چیست؟ ما پاسخ می‌دهیم این با جهاد ابتدایی و رهبری ولی‌فقیه پدید می‌آید. ما در یک تقسیم‌بندی به جای ابتدایی و دفاعی، جهاد را به قبل تأسیس و بعد تأسیس تقسیم کرده‌ایم.
ویژگی‌های مجاهد
وی در ادامه به بیان ویژگی‌های مجاهد پرداخت و گفت: مجاهد فی سبیل الله باید ویژگی‌هایی داشته باشد که ازجمله آن‌ها به این موارد اشاره می‌کنیم:
۱- عزم و اراده در مبارزه و جهاد. نظر معظم له آن است که مجاهد کسی است که تلاش خستگی‌ناپذیر داشته باشد و انصافاً خود ایشان یک مصداق بارزی برای مجاهد است.
۲- اخلاص
۳- تحمل اذیت و آزار
۴- آمادگی برای شهادت
قاعده جدید در باب جهاد
وی در ادامه افزود: ما یک قاعده‌ای را تأسیس کرده‌ایم و آن این است که “الجهاد لایترک بحال”مثل صلاه که ترک شدنی نیست. جهاد یک امری است ذو مراتب و با همین مبنا میگوییم تمام افراد جامعه اسلامی مراتبی از جهاد را بر عهده دارند تکلیفا؛ یعنی مکلف به این امرند. آن دسته از روایاتی که امثال کور و أعرج را از جهاد معاف کرده‌اند حمل به جهاد به معنای أخص می‌شوند.
بعضی در باب جهاد أصاله الصلح را مطرح می‌کنند و بعضی نیز أصاله الحرب را قایلند اما ما أصالهالجهاد را قایلیم و این یعنی أصاله الدعوه الی الله و اگر به اصلح حاصل شود چه‌بهتر یا با تلفات کمتر.
کعبی در ادامه اظهار داشت: اسلام کافر ستیز نیست-منظور کافر مستضعف است-بلکه طاغوت ستیز است. کافر مستضعف باید در امان باشد و این موضوع رساله اول از رسایل ثلاثه در این کتاب است. در این کتاب، اموری که قتال به آن منتهی می‌شود موردبررسی قرار گرفته است. شیوه‌های ترک قتال از منظر ایشان سه مورد است که به‌عنوان ثلاث رسایل فی الجهاد به شکل همین کتاب کنونی در آمده است.
شیوه‌های ترک قتال مطرح شده در این کتاب، الامان، الصابئه و المهادنه هستند.
ترک قتال با صلح است. یک صلح دائم داریم و یک صلح موقت. صلح دائم که در کتب فقهی همان عقد ذمه با اهل کتاب است اما معظم له در رساله دوم یعنی الصابئه می‌فرماید مختص اهل کتاب نیست. صلح موقت هم همان امان است.
منهج شناسی مقام معظم رهبری
استاد کعبی سپس اضافه کرد: شیوه رهبری در این کتاب، شیوه جواهری است و از کتب قبل از جواهر نیز استفاده فراوان کرده‌اند. شیوه تقریر این کتاب به این شکل است که ایشان بعد از تنقیح مسئله و تبیین آن، اقوال فقها را نقل می‌کنند و بعد به‌نقد آن‌ها پرداخته و نهایتاً نظر مختار را بیان می‌دارند.
در طریق استنباط با استظهارات فراوان و بدیع و فنی از آیات و روایات و به‌کارگیری اصول‌عملیه در مجاری‌شان، به استخراج حکم می‌پردازند. از ویژگی‌های ایشان علاوه بر موضوعات جدید، مناقشات رجالی ایشان است. در رجال مبنای ایشان اصاله التصحیحی است. ایشان اصل را در روایات بر تصحیح آن‌ها می‌گذارند بدین معنا که به دنبال راهی منطقی و عقلایی برای تصحیح روایات هستند.
وی افزود: مقام معظم رهبری در مباحثشان اهتمام ویژه‌ای به مصالح عامه دولت اسلامی دارند و با بررسی روایات ثابت می‌کند که مصالح عامه از شئون امام و ولی‌فقیه است. در رساله امان و صابئه و هدنه این مصلحت را مطرح می‌کنند. به‌عنوان‌مثال در مقاله اول، امان را از شئون ولی‌فقیه می‌داند چراکه اگر امان به جمعیت، به دست غیر او یا به دست افراد متعدد باشد اختلال نظام پدید می‌آید فلذا کسی باید امان را اعمال کند که از مصالح عامه مسلمین خبر داشته باشد. از مصادیق این مورد (أمان) ویزاهای صادره برای آن‌ها است.
کعبی در پایان گفت: مقام معظم رهبری نسبت به تعارض ادله و یا اطلاقات و تقییدات مطرح در ادله بسیار محتاط هستند و اقوال متقدمین را موردبررسی قرار می‌دهند. درمجموع ایشان بین فقه سنتی و فقه متجدد، مکتب تلفیقی ویژه‌ای را ارائه داده‌اند.
