چکیده:

در فقه و حقوق اسلامی بحثی با عنوان ضمان عاقله مطرح است، ضمان یا مسئولیت عاقله مبتنی بر قرارداد اجتماعی بین افراد یک قبیله در جامعه سنتی پیش از اسلام به شمار می رفت که در زمان خود از پشتوانه حقوقی برخوردار بوده و پس از اسلام هم مورد امضای شارع مقدس قرارگرفته است. ولی در جوامع فعلی به لحاظ از هم گسیختگی نظام قبیله‌ای و نبود تعهدی در بین افراد یک قبیله عملاً دیه بر خود جانی ثابت و وی عهده¬دار پرداخت دیه است مگر آن که طبق قراردادی یک شخصیت حقوقی و یا حقیقی این مسئولیت را پذیرفته باشد. به نظر می‌رسد بهترین راه قرارداد را می¬توان بیمه دانست. بیمه‌ای که از طریق توافق به عمل می‌آید وعقد جعلی است.
باتوجه به اینکه نظام عاقله نوعی بیمه است و با بوجودآمدن انواع بیمه‌ها از جمله «بیمه مسئولیت» و «شخص ثالث» طرح نظام عاقله در قانون مجازات اسلامی با مقتضای زمانی هماهنگ نیست، چراکه در بسیاری از احکام، شرایط زمانی و مکانی نقش تعیین کننده و سرنوشت سازی را ایفا می‌کند و با توجّه به هسته‌ای شدن خانواده‌ها و سست شدن رشته‌های وابستگی خانوادگی نظام عاقله موضوعاً منتفی و جای خود را به نهاد بیمه بخشیده مگر اینکه با تلاش متولیان امور فرهنگی جامعه؛ نهاد آموزش و پرورش، آموزش عالی، روحانیت و صدا و سیما، ارزشهای همبستگی و خانوادگی گسترده آن گونه که در سخنان پیشوایان دین آمده زنده شود و راهکارهای قانونی و اجرائی برای آن اندیشده شود تا مجدداً این سنت مورد امضاء و تأیید اسلام (ضمان عاقله) احیاء گردد.