استاد حوزه علمیه قم گفت: حقیقت این است که اصل مهندسی ژنتیک مشکل فقهی و شرعی ندارد، فقط باید اطراف قضیه را دید. از این نظر مسائل مهندسی ژنتیک از نوع سیاه و سفید نیست و کارشناسان باید موضوعات را به صورت موردی مشخص کنند.
به گزارش شبکه اجتهاد، حجت‌الاسلام والمسلمین ابوالقاسم علیدوست در اولین نشست علمی «فقه مهندسی ژنتیک» در ارائه مقاله خود با عنوان «فقه مهندسی ژنتیک گیاهی» به ضرورت بررسی دو مرحله در حوزه فقه مهندسی ژنتیک اشاره کرد و گفت: مرحله اول بحث از مقتضی است که آیا برای جواز تصرف در ژن دلیل کافی داریم یا خیر و دوم اینکه مانع و ادله منع‌کننده‌ای وجود دارد یا خیر. در بحث از مقتضی می‌خواهیم درباره ادله جواز مهندسی ژنتیک سخن بگوییم. اگرچه در مهندسی ژنتیک ممکن است به حکم مستحب و واجب هم برسیم و در مواردی آن را واجب بدانیم. کما اینکه حکم مکروه و حرام هم وجود دارد.
وی ادامه داد: از نظر مقتضی می‌توان به سه دسته ادله برای جواز مهندسی ژنتیک تمسک کرد. از آیات قرآن می‌توان به آیات تسخیر اشاره کرد: «سخر لکم مافی‌الأرض» یا «هوالذی خلق لکم مافی‌الأرض جمیعا» وقتی این عمومات جواز تصرف را این گونه بیان می‌کنند، از نظر موازین فقهی به این معنا است که برای اثبات موارد خروج از این عموم نیازمند دلیل خاص هستیم.
عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم افزود: دسته دیگر ادله روایات است مانند این عبارت که «الناس مسلطون علی أموالهم» که حقیر در کتاب فقه و حقوق قراردادها عرض کرده‌ام که درست این است که «الناس مسلطون علی مالهم و ما لهم» یعنی آنچه که انسان در اختیار دارد و در اطراف اوست، بر آنها مسلط است و می‌تواند تصرف کند. دلیل دیگر هم اصل جواز است. به نظر می‌رسد وجود مقتضی و اصل جواز چیز روشنی است و نباید در آن متوقف شد.
این استاد فقه و اصول در بررسی ادله منع کننده نیز توضیح داد: اولین مانعی که مطرح می‌شود، آیه دال بر حرمت تغییر خلقت است. در آیه ۱۱۹ سوره نساء هست که ابلیس به خداوند عرض می‌کند که من انسان‌ها را گمراه می‌کنم و به آنها دستور می‌دهم خلق خدا را تغییر دهند و در تکوین دست ببرند. در تفسیر این آیه سه رفتار وجود داشته است: برخی آن را به شدت توسعه داده و حتی آرایش کردن را مصداق تغییر خلق‌الله دانسته‌اند. رویکرد دوم این است که خلق الله یعنی دین‌الله که در روایات هم به این تفسیر تصریح شده است؛ زیرا تشریع خداوند هم از نظر اسلام یکی از خلقت‌های خداست. رویکرد سوم هم به تغییر درون انسان اشاره می‌کند؛ یعنی گفته می‌شود شیطان درون و هدف انسان‌ها را تغییر می‌دهد. رویکرد چهارمی که در مقاله اشاره کرده‌ام، حرمت تغییر ناهمسو با هدف خلقت پدیده‌ها است. با این بیان این آیه مانع و منعی برای اصل جواز تصرف در حوزه مهندسی ژنتیک نمی‌تواند باشد.
وی به قاعده قطع خطر محتمل به عنوان یکی از ادله مورد استناد مخالفان مهندسی ژنتیک اشاره کرد و گفت: این آیه در بحث قبح عقاب بلابیان مورد توجه فقها قرار گرفته و بزرگانی مثل آخوند خراسانی، محقق اصفهانی، محقق بروجردی و خیلی از فقیهان دیگر در آنجا آن را نمی‌پذیرند و بنابراین این یک اصل مورد وفاق فقیهان نیست.
علیدوست در بیان قاعده جایگزین دفع خطر محتمل گفت: بسیاری از کارهای ما موازنه بین ضررها و منافع احتمالی است. ممکن است به روایتی استناد شود که «نهی‌النبی عن‌الغرر» که غرر به معنای ریسک است؛ اما تحقیق اثبات می‌کند چنین روایتی از قرن هشتم به منابع راه یافته است و اعتبار ندارد. در دین آنچه لازم است دفع مفسده است و نه دفع ضرر محتمل، حتی آنچه معروف شده است که لاضرر نفی حکم ضرری می‌کند، باید گفت این امر نه افتخار است برای اسلام و نه دلیلی بر آن داریم، بلکه دفع مفسده در اسلام نفی شده است.
استاد خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم با اشاره به مطرح شدن بحث‌های عوامانه علیه مهندسی ژنتیک گفت: اینکه گفته می‌شود بحث حالت عوامانه پیدا کرده است، مربوط به فضای رسانه است؛ ولی خطرناک‌تر از آن این است که بحث‌های عوامانه درباره فناوری کشیده شود به فضای تصمیم تصمیم‌گیران که کشور را از فناوری محروم می‌کند.
وی سیاست‌زدگی در بحث علیه مهندسی ژنتیک را آفت دیگر بحث در این حوزه دانست و افزود: مبحث دوم ورود سیاست به این مساله است که آفت بسیار بزرگی است. نباید سیاست یا منافع اقتصادی وارد بحث‌های علمی این چنینی باشد و مباحث باید بسیار متین و علمی مسیر خود را طی کنند.
علیدوست در پایان تاکید کرد: حقیقت این است که اصل مهندسی ژنتیک مشکلی ندارد و در حواشی آن هم بار اصلی بحث بر دوش کارشناسان است؛ بنابراین اگر کسی از فقیهی بپرسد مهندسی ژنتیک مصداق چیست، می‌گوید من تخصص ندارم. اگرچه برخی همه دانند و متاسفانه در همه چیز اظهار نظر می‌کنند. این مساله مشکل فقهی شرعی ندارد و از این جهت مشکلی نیست، فقط باید اطراف قضیه را دید. از این نظر مسائل مهندسی ژنتیک از نوع سیاه و سفید نیست و کارشناسان باید موضوعات را به صورت موردی مشخص کنند.
لازم‌به‌ذکر است، برخی از مباحث فوق در قالب مقاله‌ای تحت عنوان «مبانی فقهی مهندسی ژنتیک و محصولات تراریخته» در سال ۱۳۹۵ در مجله دین و قانون مرکز تحقیقات مجلس منتشر شده است که علاقه‌مندان می‌توانند برای مطالعه بیشتر مراجعه کنند.
با رنگ و لعاب سیاسی دادن به تراریخته‌ها پیشرفت علمی کشور ذبح می‌شود
همچنین، حجت‌الاسلام والمسلمین سیدرضا تقوی، نماینده ولی فقیه در وزارت جهاد کشاورزی در اولین نشست علمی «فقه مهندسی ژنتیک» گفت: یکی از مسائلی که در حوزه تحقیقات وزارت جهاد کشاورزی وجود دارد، این است که ذهن متخصصین با مباحث این چنینی خیلی آشنا نیست؛ بنابراین نفس تشکیل چنین جلساتی برای این است که کار عزیزان کامل‌تر شود و مستندات قوی‌تری داشته باشد، چرا که به هر حال در نظام اسلامی زندگی می‌کنیم و همه امور باید در چارچوب معیارها و ملاک‌های اسلامی پیش برود. مرکز تحقیقات کشاورزی به عنوان یکی از قوی‌ترین مجموعه‌های تحقیقاتی در کشور است که سرمایه‌های علمی و انسانی عظیمی در آن وجود دارد که باید روز به روز بر آن افزود.
وی افزود: باید پیوندی با حوزه و محققان و اندیشمندان حوزوی برقرار کرد، لذا پیگیر این طرح هستم که یک مرکز تحقیقاتی و پژوهشی درباره مبانی فقهی کار تاسیس شود. در این صورت اگر ما در مجامع بین‌المللی حاضر شویم و این حرف‌ها را بزنیم، می‌توانیم به دنیا تفکر و اندیشه خود را معرفی کنیم. قوانین جهاد کشاورزی را مطالعه کردیم و موارد مورد نیاز را استخراج و روشن کردیم که این امر رسالت این وزارتخانه است.
تقوی، تبیین موضوعات احکام و اصطلاحات این حوزه را به عنوان پایه مباحث فقه زیست‌فناوری ضروری دانست و توضیح داد: تبیین موضوع باید در مرحله اول به دقت صورت گیرد و اگر بخواهیم حکم تبیین شود، باید ابتدا موضوع‌شناسی صورت گیرد. توضیح جامع و دقیق موضوعات توسط متخصصین زیست‌فناوری لازمه دریافت حکم است، زیرا حکم زمانی می‌تواند محکم و روشن باشد که موضوع مشخص و روشن باشد؛ مثلا اینکه آیا اصلاح نباتات و اینکه یک ژن را برای تقویت یک گیاه به آن وارد می‌کنیم، چه نوع تغییری است. حکم بدون موضوع نداریم و نمی‌توانیم حکمی صادر کنیم که موضوع آن مشخص نیست و سوالاتی که پیش می‌آید، گاه از این امر ناشی می‌شود. در گام دوم باید اصطلاحاتی که در این حوزه جنبه کاربردی می‌یابد، مثل حوزه‌های دیگر علم فهرست و تبیین شود و گفته شود در این حوزه چه مفهومی دارند و چه باری باید منتقل کنند.
وی درباره جنجال‌های اخیر درباره محصولات تراریخته، خاطرنشان کرد: مسئله تراریخته یک مقدار رنگ و لعاب سیاسی به خود گرفته است که به شدت باید از آن پرهیز کرد؛ زیرا به این صورت اصل مسئله و پیشرفت علمی کشور ذبح می‌شود.
