شبکه اجتهاد: آیت‌الله جوادی آملی علاوه بر پرداختن تخصصی و عمیق به مباحث قرآنی و فلسفه و عرفان- بر خلاف بسیاری از حکمای گذشته و حال- توفیق شایانی هم برای پرداختن تخصصی و مفصل به مباحث فقهی-اصولی [۲] داشته‌است و حجم قابل توجهی در کتابخانه بزرگ و پربار وی به آثار فقهی اختصاص دارد. مطالعه همین نوشته کوتاه به خوبی روشن می‌کند که دستاوردها و توفیقات فقهی وی-با توجه به تعدد و تنوع ساحات فکری که دارد- از بسیاری از علما که فقط به فقه و اصول پرداخته‌اند بیشتر است و این مسئله با مقایسه به خوبی روشن می‌شود.
درآمد
آیت‌الله جوادی آملی در سال ۱۳۱۲ در شهر آمل به دنیا آمد. دروس مقدماتی حوزه را در آمل خوانده و سپس به تهران مهاجرت کرد و از محضر عده‌ای از بزرگان از جمله علامه شعرانی، حکیم الهی قمشه‌ای و فاضل تونی دروس حکمت را فراگرفت. وی سپس در درس خارج فقه مرحوم آیت‌الله آملی-نویسنده مصباح الهدی- حاضر شد. آیت‌الله جوادی آملی در سال ۱۳۳۴ به قم مهاجرت کرد.
ادامه دروس حکمت و معارف را از محضر پر فیض علامه طباطبایی فراگرفت و برای فقه مقداری در درس مرجع اعلای شیعه مرحوم آیت‌الله بروجردی حضور یافت؛ اما گمشده خود را در این رشته در مرحوم آیت‌الله محقق داماد یافت و از همین رو تا پایان عمر آن مرحوم (۱۳۴۷) حدود ۱۳ سال ملازم جلسات درس وی شد.
وی همچنین چند سالی در محضر مرحوم آیت‌الله میرزاهاشم آملی بود. در درس اصول فقه هم به درس امام خمینی رفته و یک دوره کامل دانش اصول را-در سطح درس خارج- گذراند.
آثار معظم‌له در رشته‌های تفسیر قرآن کریم، عرفان اسلامی و حکمت فراوان است و آنچه در ادامه می‌آید تنها فهرست و معرفی اجمالی آثار فقهی وی است.
فهرست میراث فقهی
تا کنون از آیت‌الله جوادی آملی ۱۱ عنوان کتاب فقهی در قالب ۱۸ جلد منتشر شده است که می‌توانیم آنها را به دو قسمت اصلی تقسیم کنیم:
تقریرات:
در عرف حوزوی به کتاب‌هایی که بر اساس درس استاد نوشته شود «تقریر» گفته می‌شود و به نویسنده آن «مقرِّر» می‌گویند. فهرست تقریراتی که آیت‌الله جوادی آملی از دروس اساتید خویش نگاشته- و تا کنون منتشر شده – به شرح ذیل است:
کتاب الصلاه: از مجموعه چهار جلدی «کتاب الصلاه» مرحوم آیت‌الله سید محمد یزدی معروف به محقق داماد [۳] ۳ جلد آن توسط آیت‌الله جوادی آملی نگاشته شده است: جلد دوم، سوم و چهارم.[۴] آنطور که خود استاد در مقدمه کتاب خمس تصریح کرده از سال ۱۳۳۴ تا سال ۱۳۴۷ که ارتحال مرحوم محقق داماد است حدود ۱۳ سال از درس فقه وی بهره برده‌است [۵] مباحث صلات مرحوم محقق داماد بر اساس کتاب عروه الوثقی بوده است. بحث صلات ابتدا در ایام تعطیل حوزه دنبال می‌شده و پس از اتمام حج به درس رسمی مرحوم داماد تبدیل شده است [۶]. متأسفانه این مباحث به جهت ارتحال وی ناقص مانده و تا مباحث «سجود» بیشتر نیست.
جلد دوم کتاب صلات از بحث ستر و ساتر آغاز و تا شرط ششم از شروط مکان نمازگزار ادامه یافته است و حجم آن حدود ۵۰۰ صفحه است. استاد مقدمه نسبتاً مبسوطی درباره فقه و تحولات آن نگاشته‌است که خواندنی است. تاریخ نگارش این مقدمه ۱۵ اسفند ۱۳۶۴(۱۴۰۶ ق) است. کتاب توسط مؤسسه النشر الاسلامی-انتشارات جامعه مدرسین قم- و بدون تاریخ منتشر شده است. (چاپ دوم آن ۱۴۱۶ است)
جلد سوم این مجموعه در حدود ۴۷۰ صفحه است و از شرط هفتم مکان نمازگزار (جلوتر از قبر معصوم نبودن) آغاز شده و تا پایان فصل تکبیره الاحرام ادامه دارد. این جلد در سال ۱۴۰۹ توسط مؤسسه النشر الاسلامی چاپ شده است.
جلد چهارم حجم کمتری دارد (۳۳۶ صفحه) و چهار فصل از مباحث مهم نماز را در بر دارد: قیام، قرائت، رکوع و سجود و البته بحث سجود آن کامل نیست. استاد در آخر این کتاب یک رساله اسرار الصلاه به زبان عربی قرار داده که بعداً و به صورت مستقل هم چاپ شده است. این جلد در سال ۱۴۱۵ و توسط ناشر قبل منتشر شده است.
کتاب الحج: مجموعه ۴ جلدی کتاب الحج از دیگر آثاری است که بر اساس دروس خارج فقه مرحوم آیت‌الله محقق داماد نگاشته شده و متن آن بر اساس کتاب «شرایع الاسلام» محقق حلی است. این کتاب مفصل‌ترین اثر چاپ شده از آیت‌الله جوادی آملی است.
استاد مقدمه کوتاه و مفیدی بر آن نگاشته‌است و ضمن آن از ویژگی‌های درس استادش سخن گفته‌است [۷] و نسبت به چند بحثی که موفق به نگارش نشده اظهار ناراحتی کرده‌است (و القلب کئیب و الخاطر حزین).[۸] تاریخ نگارش این مقدمه ۲ فروردین ۱۳۶۰ شمسی است. جلد اول این دوره در چاپ تحقیق شده و جدید آن که توسط مؤسسه اسرا انجام شده ۱۳۸۱(۱۴۲۳ ق) است. جلد اول از آغاز کتاب الحج تا پایان بحث مواقیت است و در حدود ۶۸۰ صفحه عرضه شده است. جلد دوم از مباحث احرام آغاز شده و بیشتر مباحث آن درباره محرمات احرام است. این مجلد در ۷۳۵ صفحه در سال ۱۳۸۳(۱۴۲۵ ق) چاپ شده و تا بحث دخول مکه بدون احرام را بحث کرده است. جلد سوم در سال ۱۳۸۷ (۱۴۲۷ ق) چاپ شده و از بحث وقوف در عرفات تا پایان مباحث منی را دارد. حجم این جلد حدود ۵۰۰ صفحه است. جلد چهارم کتاب به مباحث طواف و سعی و و احکام متعلق به بازگشت به منی پرداخته و در پایان کتاب بحثی درباره کفاره و آثار محرمات احرام دارد. این جلد هم-مانند جلد قبل- در سال ۱۳۸۷(۱۴۲۷) چاپ شده است و حجم آن حدود ۵۵۰ صفحه است.[۹]
همانطور که مقرر تصریح کرده مرحوم محقق داماد برخی از مباحث مانند احکام صید و صد و احصار را-به جهت مبتلا نبودن-تدریس نکرده‌است.[۱۰] تاریخ اتمام نگارش کتاب حج ارزشمند ۱۳۸۵ است.[۱۱]
کتاب الخمس: از دیگر آثار تقریری معظم‌له نگارش کامل «کتاب الخمس» بر اساس دروس مرحوم آیت‌الله محقق داماد است. استاد در مقدمه‌ای که در سال ۱۳۷۶ ش بر کتاب نگاشته‌است با اشاره به تغییر نظرش نسبت به برخی از مطالب متن، تاکید می‌کند که هیچ مطلبی را تغییر نداده و برای تألیف مجال دیگری است. تاریخ نگارش این اثر ۱۳۷۷ قمری است [۱۲] این کتاب در سال ۱۴۱۸ قمری توسط مرکز اسرا منتشر شده است.
کتاب الصوم و الاعتکاف: کتاب دو جلدی صوم از دیگر تقریرات درس فقه مرحوم آیت‌الله سید محمد یزدی است که به بررسی مسائل فقهی روزه و اعتکاف می‌پردازد. جلد اول از آغاز کتاب صوم تا پایان فصل مربوط به افرادی است که روزه آنها صحیح (من یصح منه الصوم) است و جلد دوم از بحث اقسام روزه تا پایان مباحث روزه و تمام کتاب اعتکاف را در بر دارد. تاریخ آغاز کتاب صوم مشخص نیست اما تاریخ آغاز بحث اعتکاف ۲۴ رجب ۱۳۷۹ قمری بوده است.[۱۳] نکته دیگر اینکه چند فرع آخر کتاب اعتکاف در تقریر شرح نشده است و این کتاب در سال ۱۳۹۷(۱۴۳۹ ق) برای اولین بار توسط دار الاسراء منتشر شده است.[۱۴]
کتاب الخیارات: مجموعه دو جلدی خیارات تقریرات درس خارج فقه مرحوم آیت‌الله آقا میرزاهاشم آملی [۱۵] و به قلم آیت‌الله جوادی آملی است. این کتاب جز چند فرع در مباحث احکام الخیار- به همه مباحث اصلی خیارات بر اساس و ترتیب مباحث شیخ اعظم مرحوم انصاری پرداخته است. تاریخ پایان یافتن این مجموعه ۸ ذی الحجه ۱۳۸۴ قمری است [۱۶] کتاب خیارات در سال ۱۳۹۶(۱۴۳۸ ق) توسط دار الاسراء منتشر شده است.
کتاب الزکاه: آخرین اثر فقهی منتشر شده از آیت‌الله جوادی آملی کتاب الزکاه است که حجم آن نسبت به دیگر آثار منتشر شده وی کمتر است. بخش کمی از کتاب زکات در این اثر تحقیق شده است و درباره اینکه آیا مرحوم محقق داماد کتاب زکات را رها کرده و به کتاب صلات پرداخته است یا اینکه مقرر موفق به نگارش مباحث دیگر زکات نشده، توضیح روشنی ذکر نشده است.
این کتاب البته علاوه بر بحث زکات دارای سه رساله کوتاه در مورد سه مسئله از مسائل کتاب صلات است. این رساله‌ها حاصل شرکت آیت‌الله جوادی آملی در محضر مرجع بزرگ شیعه مرحوم آیت‌الله بروجردی است و آنطور که در مقدمه آمده است این رساله‌ها به محضر آن فقیه بزرگ عرضه و مورد توجه و تقدیر قرار گرفته است. عناوین این سه رساله به این شرح است: «رساله فی انقلاب الشکوک؛ رساله فی تخلل المنافی بین الصلاه و صلاه الاحتیاط و رساله فی سجدتی السهو» این کتاب در سال جاری -۱۳۹۷ ش- توسط اسرا منتشر شده است.
نکته اول: همانطور که ملاحظه شد غالب تقریرات منتشر شده از آیت‌الله جوادی آملی مربوط به دروس خارج فقه مرحوم آیت‌الله داماد است. بی تردید آیت‌الله جوادی «احیا گر» میراث فقهی مرحوم آیت‌الله محقق داماد هستند و غالب [۱۷] آنچه ما از افکار و آرا فقهی محقق داماد در اختیار داریم از تقریراتی است که توسط وی تدوین و منتشر شده است.
نکته دوم: استاد در مقدمه کتاب صلات درباره شیوه تقریر نویسی خود نکته مهمی را متذکر شده که برای فقه پژوهان به نهایت مهم است. وی نوشته‌است: «و کنت اکتب کلّ ما کان یلقیه فی محاضراته بعد ان کان جُلّها مسبوقا بالمطالعه و الفحص و النّقد ثم لتصحیح اسناد الکلّ الیه-رحمه الله علیه- سالته ان یطالع کلّ ما کتبته و یشرف علی کلّ ما ضبطته فاجاب-قدس سره-مأمولی فطالع جمیع ما کتبته و تدبّر فی ذلک کلّه سطرا بعد سطر فان رأی فیه تفاوتا فی المبنی او اختلافا فی البناء صحّحه و ان رأی وهنا فی الدلیل العقلی او ضعفا فی الدلیل النقلی شیّده و قواه و ان رأی نقصا او زیاده عدّله و سوّاه و ان شاهد صدقا و عدلا ایّده و ابقاه کما هو سیرته و دأبه فلله تعالی درّه و علیه جزائه.»[۱۸]
تألیفات:
بخش دوم آثار آیت‌الله جوادی به تالیفات مستقل وی اختصاص دارد. تا زمان نگارش این نوشته از علامه جوادی آملی چند کتاب تألیفی در حوزه «فقه پژوهی» منتشر شده است:
۱- کتاب الاجاره: این کتاب شرح مبسوط (حدود ۶۶۰ صفحه) و عمیقی بر «کتاب الاجاره» شرایع الاسلام-اثر ماندگار محقق حلی (ره) – است و در ضمن آن به نقد و بررسی برخی از آرا و افکار بزرگان فقه مانند میرزای رشتی، محقق اصفهانی، آیت‌الله حکیم و محقق خوئی پرداخته شده است و خوانندگان می‌توانند با مطالعه مباحث این کتاب با برخی از دقت‌ها و باریک بینی‌های فقهی استاد آشنا شوند.[۱۹]
چاپ اول این کتاب در سال ۱۳۹۳(۱۴۳۵ ق) توسط دار الاسراء به بازار نشر آمده است.
۲- ولایت فقیه:
۳- استفتائات: مجموعه استفتائات اولین اثر در فقه فتوائی آیت‌الله جوادی آملی است. آنطور که از تاریخ پاسخ‌ها روشن می‌شود آغاز ارسال استفتا از سال ۱۳۷۳[۲۰] است که سال ارتحال مرجع فقید شیعه مرحوم آیت‌الله اراکی است. این مجموعه چند بار توسط انتشارات اسرا چاپ شده است و حدود ۱۸۰ صفحه دارد. چاپ هفتم آن در سال ۱۳۹۲ شمسی توسط مرکز اسرا منتشر شده و در بازار نشر موجود است. روشن است که از این تاریخ تا کنون پرسش‌های فراوان دیگری استفتا شده و این مجموعه نیازمند تکمیل است.
۴- توضیح المسائل: جلد اول توضیح المسائل معظم‌له تا کنون چند نوبت و به همراه استفتائات چند بار چاپ شده است. ۱۳۹۲ زمان انتشار اولین چاپ این کتاب است و ۸۰۰ مسئله داشت. چاپ هفتم کتاب که در بهار ۱۳۹۷ منتشر شد کامل‌تر بوده و تعداد مسائل آن به ۲۳۸۷ رسیده است و البته هنوز نیازمند تکمیل است.
۵- گزیده مناسک حج: این کتاب به همراه چاپ سوم استفتائات در سال ۱۳۸۸ منتشر شده است و همچنین به صورت مستقل چند بار چاپ شده است. چاپ چهارم این کتاب در سال ۱۳۹۱ شمسی بوده است. این کتاب هم ناقص است و بسیاری از فروع محل نیاز مکلفان در باب حج را ندارد و امید است زودتر تکمیل شود.
نکته پایانی:
بخش دیگری از آثار فقهی معظم‌له که به صورت فایل / جزوه موجود است، باید به تدریج به صورت کتاب منتشر شود. آیت‌الله جوادی آملی در مهر ماه ۱۳۶۹(ربیع الاول ۱۴۱۱- سپتامبر ۱۹۹۰ م) رسماً تدریس خارج فقه را آغاز کرده و به ترتیب کتابهای اجاره-خمس-مکاسب محرمه-بیع-خیارات و اکنون نکاح [۲۱] را تدریس کرده‌است. خوشبختانه فایل‌های صوتی این دروس بیست و هشت ساله، موجود و بخش زیادی از آنها به متن تبدیل شده و از همین رو می‌توانیم منتظر نشر آثار جدید فقهی دیگری از این عالم برجسته و پر توفیق باشیم ان شاء الله تعالی. / مهر
————————————————
[۱] – سید محمدمهدی رفیع‌پور؛ مدرس سطوح عالی و خارج حوزه علمیه قم:rafieetehrani@yahoo.com
[۲] -اخیرا مجموعه تقریرات چهار جلدی وی از دروس اصول مرحوم امام خمینی منتشر شده است. امید که مجالی فراهم شود و درباره آن یادداشت مستقلی داشته باشم انشا الله تعالی.
[۳] – آیت‌الله سید محمد یزدی که به جهت دامادی مرحوم مؤسس آیت‌الله شیخ عبدالکریم حائری معروف به محقق داماد است از جمله فقهای بزرگ و محقق معاصر است. درس عمیق وی مجمع بسیاری از نخبگان حوزه علمیه قم بوده است. مرحوم داماد به طور عمده از محضر مرحوم حاج شیخ استفاده کرده است و البته در درس برخی بزرگان دیگر از جمله مرجع اعلای شیعه مرحوم آقای بروجردی شرکت کرده است. ولادت وی در حدود ۱۲۸۶ ش در اردکان یزد و وفاتش در ۱۳۴۷ ش در قم رخ داده است. از آیت‌الله سید‌هاشم حمیدی شنیدم که: «درس آقای داماد از نظر جمعیت شلوغ نبود اما تعدادی که می‌آمدند افراد برجسته‌ای بودند که خیلی به [علمیت] ایشان معتقد بودند و نوعاً آقایان دیگر را [از نظر علمی] قبول نداشتند.» داماد مرجعیت را قبول نکرده ولی از نظر جایگاه فقهی در رتبه مراجع قرار داشتند.
[۴] -جلد اول این مجموعه توسط آیت‌الله مؤمن نگاشته شده است.
[۵] -کتاب الخمس ۷
[۶] -کتاب الصلاه ۱/ مقدمه
[۷] -کتاب الحج ۱/۱۷-۱۹ مطالعه این شش ویژگی را به همه فقه پژوهان و علاقه‌مندان توصیه می‌کنم.
[۸] -کتاب الحج ۱/۱۹
[۹] – گفتنی است چاپ اول کتاب الحج درسال ۱۴۰۱ و در سه جلد توسط انتشارات مهر قم چاپ شده است.
[۱۰] -کتاب الحج ۴/۴۱۹ یعنی از صفحه ۲۱۱ تا صفحه ۲۲۴ شرایع الاسلام بحث نشده است.
[۱۱] -کتاب الحج ۴/۵۵۱
[۱۲] -کتاب الخمس ۴۴۵
[۱۳] -کتاب الاعتکاف ۲/۴۱۱
[۱۴] -نکته جالب اینکه استاد در مقاله‌ای به عربی بحث وحدت و اختلاف افق را از تقریرات استادشان جداگانه و پیشتر تحریر و به صورت مقاله منتشر کرده بودند. این مقاله در آخر کتاب منبع الفکر (دار الاسراء، الثانی ۱۴۳۹=۱۳۹۶ ش) چاپ شده است و نسبت به اصل تقریر (کتاب الصوم ۲/۴۶) اضافاتی دارد.
[۱۵] – آیت‌الله میرزاهاشم آملی پس از تحصیل در حوزه علمیه تهران-و درک محضر بزرگانی همچون علامه شعرانی- به قم آمده و از محضر مرحوم مؤسس و مرحوم حجت و مرحوم شاه آبادی- که آن سال‌ها مدتی در قم اقامت داشتند- بهره برد و سپس-و با داشتن تصدیق اجتهاد از اساتید-عازم نجف اشرف شده و در درس آیات عظام سید ابوالحسن اصفهانی، نائینی و به خصوص اصولی معروف مرحوم آقا ضیا الدین عراقی شرکت کرد. آن مرحوم پس ۲۹ سال اقامت در نجف در سال ۱۳۴۰ شمسی به قم آمده و تا پایان عمر به درس و بحث مشغول شد. ولادت وی در سال ۱۲۷۸ در لاریجان و وفاتش در سال ۱۳۷۱ شمسی در قم است.
[۱۶] -کتاب الخیارات ۲/۶۳۴
[۱۷] – استاد اصلی فقه نگارنده آیت‌الله شبیری زنجانی هم در اثناء دروس از آرا و افکار مرحوم محقق داماد مطالب متعددی را نقل می‌فرمودند که اگر توسط پژوهشگری گردآوری و تنظیم شود، اثر مغتنمی خواهد بود. نگارنده اطلاع یافت که امام موسی صدر هم بخشی از دروس مرحوم محقق داماد را نگاشته و جزوات آن موجود است. از مقدار وکیفیت این تقریر اطلاعی ندارم و امیدوارم این نوشته‌ها هم بزودی منتشر شود. به هر حال آنچه سال‌ها در دسترس ما بوده و هست مجموعه تقریرات ارزشمند آیت‌الله جوادی آملی است.
[۱۸] -کتاب الصلاه ۲/ المقدّمه. خلاصه ترجمه متن: من تمام مطالب ایشان را -پس از آنکه در غالب موارد آنها را پیشتر مورد مطالعه و بررسی و نقد قرار داده بودم- می‌نگاشتم و سپس برای صحت استناد مطالب به استاد از ایشان در خواست کردم تا همه تقریراتم را مطالعه کنند و ایشان هم سطر به سطر آن را مطالعه و موارد لازم را اصلاح می‌کردند..
[۱۹] -فقط برای نمونه:۹۱-۹۶؛۳۹۹؛۴۵۶؛۵۱۶؛۵۱۸.
[۲۰] -۱۳/۹/۱۳۷۳: توضیح المسائل همراه با استفتائات ۲۴۷
[۲۱] -مقدمه کتاب الخیارات ۱/۷
