با بعضی از شاگردان نجف ایشان که صحبت می‌کردم از دوره تدریس ایشان به شیرینی یاد می‌گردند، آیت‌الله نجومی کرمانشاهی می‌فرمود که ما اصلاً در جلسات درس آیت‌الله فلسفی خسته نمی‌شدیم. خوش بیانی و هنر تبیین بودن یکی از ویژگی‌های ممتاز آیت‌الله فلسفی بود. مفاهیم صعب و پیچیده را چنان ساده بیان می‌کرد که بعضی از طلاب قدردان نبودند!.
به گزارش خبرنگار اجتهاد، حجت‌الاسلام والمسلمین مرتضی اسکندری مدرس خارج فقه و اصول حوزه علمیه و مدیر علمی مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) مشهد، به مناسبت سالگرد درگذشت آیت‌الله میرزاعلی آقا فلسفی در گفتگویی با حریم امام نگاهی به ابعاد علمی ـ شخصیتی استاد خود داشته است.
در آغاز گفتگو از نحوه آشنایی خود با مرحوم آیت‌الله میرزاعلی فلسفی بفرمایید و مسیر تحصیل آیت‌الله فلسفی از کجا آغاز شد و اساتید ایشان در سنوات اولیه ورود به حوزه جه کسانی بودند؟
اسکندری: آغاز آشنایی من به شرکت در درس عقاید ایشان باز می‌گردد. وقتی هم که به درس خارج رسیدم، مشتاق بهره‌گیری از محضر آن بزرگوار بودم و هجده سال هم در فقه و اصول شاگردش بودم و همچنین از صحبت‌ها و از مواعظ ایشان چه پیش از محرم و چه در مسیرهای رمضان استفاده می‌کردم
مرحوم آیت‌الله میرزاعلی فلسفی تحصیلات را از تهران آغاز کرد. در آن زمان تهران عهد بزرگان کم‌نظیری بود. چون حوزه علمیه تهران هم از دوره قاجاریه سابقه دارند. بزرگانی نظیر میرزا حسن آشتیانی، صاحب بحر الفواید و ملاعلی کنی و شیخ فضل‌الله نوری در آن زمان در حوزه تهران حضور داشتند. اساتید ایشان در حوزه قدیم تهران هم از علمای برجسته و پخته و نخبه بودند که جای آن‌ها حقیقتاً خالی است. اگر چه بحمدالله امروز هم افراد برجسته‌ای حضور دارند.
بعد از تهران به نجف اشرف هجرت کرد. من از خودشان شنیدم که آن زمان آقا سید ابوالحسن اصفهانی هنوز در قید حیات بود. ایشان به نجف رفت و در درس آقاشیخ محمدعلی کاظمینی، صاحب فوائد الاصول شرکت می‌کرد. همچنین از محضر آیت‌الله خویی بهره می‌گرفت و عمده تحصیل ایشان نزد این دو بزرگوار بود. مرحوم کاظمینی خیلی زنده نماند و بعد از فوتش درس آیت‌الله خوبی رونق زیادی گرفت. بعضی از بزرگان می‌گفتند در دوره تدریس آیت‌الله کاظمینی، تعداد شاگردان آیت‌الله خویی ده دوازده نفر بودند و با فوت ایشان اقبال عجیبی نسبت به درس ایشان صورت گرفت و تعداد شاگردانش به حدود دویست نفر رسید.
آیت‌الله فلسفی نزد آیت‌الله خویی تلمذ کرد و در همان جوانی مورد توجه بزرگان نجف قرار گرفت. یکی از خصوصیات ایشان توجه انحصاری به درس و بحث بود. ایشان حتی از دید و بازدیدهای متعارف که خللی در تحصیل ایجاد کند، به شدت پرهیز می‌کرد. بیشتر زمانش در حجره به تعلم و تدریس می‌گذشت. بعضی علمای بلاد که تحصیل کرده نجف هستند رسایل و مکاسب را نزد ایشان خوانده بودند. ممحض شدن در تعلم و تدریس از ویژگی‌های خاص ایشان بود و در عین اینکه در معاشرت‌های اجتماعی فوق‌العاده جاذبه داشت، اما با کسانی که در این مسیر نبودند چندان اُنس نمی‌گرفت.
شیوه تدریس آیت‌الله فلسفی چگونه بود؟
اسکندری: با بعضی از شاگردان نجف ایشان که صحبت می‌کردم از دوره تدریس ایشان به شیرینی یاد می‌گردند، یکی از علما به نام آیت‌الله نجومی کرمانشاهی می‌فرمود که ما اصلاً در جلسات درس آیت‌الله فلسفی خسته نمی‌شدیم. وقتی شرح لمعه می‌گفت ما لذت می‌بردیم. گاهی در قالب مثال‌های شیرین مطالب را شرح می‌داد که بسیار دلنشین بود.
شاخصه‌ها و وجود تفوق ایشان نسبت به دیگر اساتید چه بود؟
اسکندری: خوش بیان بودن یکی از ویژگی‌های ممتاز آیت‌الله فلسفی بود. اخوی بزرگشان شیخ محمدتقی فلسفی هم که آیتِ بیان بود. ایشان نیز در بیان فوق‌العاده بود. شاید بتوان گفت سحر بیان داشت. به هر حال هنر تبیین از امتیازات ایشان بود. مفاهیم صعب و پیچیده را چنان ساده بیان می‌کرد که بعضی از طلاب قدردان نبودند!.
پرورش صحیح طلاب از دیگر ویژگی‌های این استاد بزرگ بود. ایشان از همان دوره شروع تدریس در فکر این نبود که با الفاظ مغلق صحبت کند و علمش را به رخ بکشد، تنها دغدغه ایشان پرورش طلبه بود. لذا طوری تدریس می‌کرد که گویا می‌خواست علمش را به دیگران تزریق کند.
در بحث تسلط بر مطالب و مباحث مهم فوق‌العاده بود گاهی مطلبی را که عنوان و تبیین می‌کرد در ظاهر برای برخی بسیار ساده و پیش پا افتاده به نظر می‌رسد، اما وقتی کسی اشکال می‌کرد آن چنان قوی و دقیق پاسخ می‌داد و نکاتی را یادآور می‌شد که برای انسان محرز می‌شد ثبوت ایشان بسیار قوی است؛ لکن بنای ابراز و اثباتش را ندارد.
یکی از بزرگان قم خاطره‌ای از جلسه درس ایشان نقل کرد. گفت بحثی در ترتب، یکی از مسائل مهم علم اصول پیش آمد. آیت‌الله فلسفی در تبیین بحث نکته‌ای کلیدی گفت که برای من خیلی عجیب و جالب توجه بود و نشان از تسلط قاطع ایشان بر مباحث داشت. شخص راوی مستشکل معروفی در قم بود و اساتید زیادی دیده و در قیاس آیت‌الله فلسفی با دیگر اساتید به توانایی علمی ایشان پی برده بود.
از ویژگی‌های بارز اخلاقی آیت‌الله فلسفی مطالبی بیان بفرمایید
اسکندری: ایشان اصلاً اهل خودنمایی نبود، اصراری هم نداشت که در درس بگوید نظر من چنین است. می‌گفت: «به نظر می‌رسد که مطالب این‌گونه باشد».
از نظر شرایط علمی که ایشان در اوج بود، به قول یکی از مراجع معاصر: «اوج فضیلت یک شخص به این است که در علم و اخلاق و عمل اوج بگیرد و میرزاعلی آقای فلسفی در هر سه جهت در اوج بود» این بزرگوار شخصیتی است که درباره هر کسی چنین سختی نمی‌گوید.
یکی دیگر از بزرگان نجف در زمان حیات آیت‌الله فلسفی چنین تعبیری بکار برده بود که «ایشان از جهات مختلف مثل ندارد».
چه شد که آیت‌الله فلسفی به مشهد رفت و وارد حوزه علمیه آنجا شد؟
اسکندری: آیت‌الله فلسفی پس از هجرت از نجف به ایران، چند وقتی در تهران ماند، بعد از مدتی احساس کرد که حضور در تهران برایش مناسب نیست. به توصیه آیت‌الله خویی به مشهد رفت. البته آن زمان آیت‌الله میلانی در مشهد بود و از ایشان استقبال خوبی هم کرد. در آغاز بحث ترتب را به عنوان یک موضوع موقت تدریس شروع کرد تا شرایط را بسنجد که باوجود آیت‌الله میلانی از درس ایشان استقبال مفصلی شد.
شما دروس ایشان را تقریر می‌کردید؟
اسکندری: بله. هم فقه و هم اصول را می‌نوشتم. اخیراً شنیدم تقریراتی از ایشان چاپ و منتشر شده است.
در پایان بفرمایید معاصرین و هم دوره‌های ایشان چه کسانی بودند؟
اسکندری: یکی از این بزرگان مرحوم آیت‌الله سید ابراهیم علم الهدی، شاگرد برجسته آیت‌الله میلانی بود که دوره‌های مختلف درس ایشان را دیده بود. مشهور بود که مطالب آیت‌الله میلانی دست ایشان است، تقریراتی هم داشت که گویا از بین رفته است. در عین حال مطالب مرحوم حاج شیخ محمدحسین اصفهانی هم نزد ایشان بود؛ چون مطالب نزد آیت‌الله میلانی بود و به ایشان منتقل شد بزرگان دیگری هم در دوره ایشان بودند، اما آیت‌الله فلسفی سرآمد شد و این جایگاه هم به حق بود.
