اختصاصی شبکه اجتهاد: نشست هم‌فکری مسئولان ارشد و اساتید علوم پزشکی خراسان رضوی با علما و اساتید حوزه علمیه خراسان، پیرامون معرفی و روش‌های پیشگیری و بررسی میزان شیوع و علل ابتلاء به ویروس کرونا، سوم اسفند ماه ۹۸ در بیت آیت‌الله شیخ مصطفی اشرفی شاهرودی برگزار شد. در این جلسه هم‌اندیشی آیت‌ا‌الله اشرفی شاهرودی، آیت‌الله سیدجعفر سیدان و حجج‌اسلام والمسلمین محمدباقر فرزانه (دبیر شورای عالی حوزه علمیه خراسان)، حمید درایتی (استاد خارج فقه و اصول)، مجتبی الهی خراسانی (استاد خارج فقه و اصول و رئیس میز تخصصی توسعه و توانمندسازی علوم اسلامی دفتر تبلیغات اسلامی)، سیدهادی مرتضوی (استاد خارج فقه و اصول)، علی رحمانی (استاد سطوح عالی)، سیدمحسن حسینی فقیه (استاد خارج فقه و اصول)، سعید رمزی (استاد سطوح عالی)، علی روشندل (مدیر روابط عمومی مرکز مدیریت حوزه علمیه خراسان) و حجت‌الاسلام سید مهدی اسدی (مدیر گروه معارف دانشگاه علو پزشکی مشهد)، دکتر مهدی قلیان (معاون بهداشت دانشگاه علوم پزشکی و رئیس مرکز بهداشت استان)، دکتر سید جواد حسینی (قائم مقام معاون درمان دانشگاه علوم پزشکی) دکتر محمدتقی شاکری (عضو هیأت علمی دانشگاه علوم پزشکی)، دکتر حمیدرضا رحیمی (مدیر روابط عمومی دانشگاه علوم پزشکی)، دکتر‌‌هادی بختیاری (مشاور شهردار مشهد) و دیگر اساتید دانشگاه و فضلای حوزه علمیه مشهد حضور داشتند.
دبیری این نشست هم‌اندیشی بر عهده حجت‌الاسلام والمسلمین محمد پهلوان بود و مباحثی چون: معرفی ویروس کرونا و چگونگی سرایت آن؛ پیشگیری بهداشتی پیرامون آن؛ چگونگی اطلاع‌رسانی درآن‌باره؛ تصمیم‌گیری برای مدیریت تجمع‌های مذهبی و راه برون‌رفت از بحران کرونا؛ تقاضای علما و فضلا برای سرعت‌بخشی در اطلاع‌رسانیِ صحیح توسط مرکز بهداشت و درمان؛ تقاضای پزشکان در آرام‌سازی روحی و روانی مردم و اعتمادسازی آنان به مراکز بهداشتی و درمانی توسط نهاد حوزه و روحانیان؛ توصیه به دعا برای دفع ابتلائات و … مورد تاکید قرار گرفت.
در این نشست از سوی علما و اساتید حوزه علمیه تصریح شد: اگر در موردی احراز خطر قطعی و مسلم هست و دستور العمل و خط قرمز روشنی فراتر از توصیه‌های معمول بهداشتی وجود دارد از سوی مسئولان اعلام شود تا مراجع و فقها حکم به حرمت و محدودیت دهند؛ لیک در این جلسه تراکم اجتماعات اعم از ورزشی و فامیلی و مذهبی مورد نهی صریح بود و عمدتا در مورد اعتکاف بخصوص در مساجد حاشیه شهر اعلام هشدار بود و رفت و آمدهای مرسوم با شرایطی چون کاهش تراکم و تهویه و رعایت دستورات و ضد عفونی مورد تردید و بسا تجویز بود.
آنچه پیش‌روی شماست بخشی‌هایی از گفتگوی اساتید حوزه و دانشگاه درباره بیماری ویروس کرونا است. مشاهده تصاویر نشست
دکتر مازاریان: همان گونه که مستحضر هستید ما در آستانۀ نوروز و اعیاد رجب و شعبان هستیم که تجمع مردم زیاد می‌شود. ویروس «کرونا» هم تکثیر سریعی دارد. جمعی از اساتید علوم پزشکی خدمت رسیده‌اند تا توضیحاتی دربارۀ این مریضی بدهند و ان‌شاءالله به جمع‌بندی‌ای برسیم و پس از تأیید به صورت متن منتشر شود.
آیت‌الله اشرفی شاهرودی: مسائل سیاسی در این موضوع چقدر دخیل است؟
دکتر مازاریان: شاید جنگ بیولوژیک باشد و سیاسی؛ ولی این‌طور نیست که خطرناک نباشد. حدود دو ماه پیش گزارشی دیدم که شاید تعداد خیلی زیادی را مبتلا کند که قطعاً می‌توان پیشگیری کرد. برخی تمهیدات وجود دارد که اگر روحانیان بسیج شوند و در مساجد و … اطلاع‌رسانی کنند، تأثیرگذار خواهد بود؛ ازاین‌رو مردم نباید در تجمعات حضور پیدا کنند حتی اگر احساسات مذهبی آنان اقتضا می‌کند که در تجمعات مذهبی باشند. باید توجیه شوند که تجمعات خطرآفرین است. با توجه به اینکه ما در حوزۀ علمیۀ مشهد حدود ۱۰ هزار طلبه داریم، اگر متنی آماده شود خواهیم توانست در مدت یک‌هفته پیام را به چندین‌هزار نفر در مشهد برسانیم. ان‌شاءالله بیماری کنترل می‌شود و در همان ابعاد محدودش باقی می‌ماند. این کل درخواست ما است.
موضوع شناسی ویروس کرونا/ علائم، تشخیص، درمان و پیشگیری
دکتر قلیان: این ویروس از قدیم‌الایام بوده است که تقریباً هجده سال پیش در چین به اسم سارس شناخته می‌شد. در سال ۱۳۸۶ زمان حج تمتمع بود که حضور حجاج را به حداقل ممکن رساندند. این ویروس در همان دسته جای می‌گیرد و حتی گونۀ خفیف‌ترش است؛ ولی نوع ژنش متفاوت شده که بدی آن قدرت انتشار بیشتر آن در مقایسه با دو مورد قبل است . هر فرد، پنج‌ونیم نفر را می‌تواند مبتلا کند؛ ولی مرگومیرش در حد دودرصد است. دو نوع قبلی آن حدود سی‌درصد مرگ‌ومیر داشته است. اکنون این ویروس این‌طور نیست که در یک فضای معمولی پخش باشد و مردم ماسک بزنند و جلوگیری کنند. نیازی به ماسک نیست؛ چون این ویروس از طریق قطرات منتقل می‌شود مثل عطسه و سرفه. وقتی کسی مستقیماً در چهرۀ دیگری سرفه و عطسه کند و این قطرات به مخاط این فرد برسد، می‌تواند او را مبتلا کند یا ممکن است کسی عطسه کند و دستش آلوده شود و دست آلوده‌اش را به میز بزند سپس نفر دیگر دست به این میز بزند و با چشم و دهانش برخورد کند، در این صورت هم ممکن است، موجب انتقال بیماری شود.
توصیه می‌شود کسانی که بیمار هستند، حتماً در منزل بمانند و استراحت کنند و جلوی دهان را ببندند و از دست‌دادن جلوگیری کنند؛ چون به‌راحتی دستان آلوده می‌تواند این بیماری را منتقل کند. خیلی از مواردی که در جهان گزارش شده است از این طریق انتقال یافته است. این بیماری راه درمانی هم ندارد مثلاً برای آنفولانزا کپسول و دارو به اندازۀ وفور داریم؛ ولی این اصلاً دارویی ندارد که وارد کنیم. داروهایی استفاده‌شده در چین ترکیبی بوده و به‌هیچ‌وجه مورد تأیید سازمان بهداشت جهانی نیست؛ بنابراین بهترین راه پیشگیری از آن است.
اعتکاف می‌تواند انتشار بیماری را افزایش دهد!
در بعضی از مراسمات مذهبی دست‌دادن بعد از اقامه نماز یا روبوسی‌کردن که مرسوم است یا مراسمی مانند اعتکاف می‌تواند انتشار بیماری را افزایش دهد؛ ازاین‌رو شایسته است، بزرگان دین کمک کنند تا بتوانیم ان‌شاءالله از این بحران بگذریم. الان در کشور ۵ نفر فوت کرده‌اند و در خوش‌بینانه‌ترین حالتش می‌توانیم بگوییم، شایدشاید هزار نفر در کشورمان مبتلا بوده‌اند. اگر مردم رعایت نکنند، ممکن است این خودش به عنوان یک تهدیدی در جامعه باشد و خیلی از بخش‌های گردشگری و صنعت و تجارت و … را دچار آسیب کند. برای مثال امروز قرار بوده است شش هواپیما از کویت همراه با تیمی پزشکی بیایند و همۀ مسافران کویتی را که اینجا بوده‌اند، معاینه کنند. ما هم به‌عنوان ناظر، تیمی از مرکز بهداشت فرستادیم تا در فرودگاه بر نحوۀ معاینه آنها نظارت کنند تا مبادا خدای‌ناکرده علیه کشور ما جوسازی کنند. حتی کشورهای همسایه احساس خطر می‌کنند مثلاً دوستان ما در افغانستان می‌گویند: ما نگران افرادی هستیم که از کشور شما وارد کشور ما می‌شوند یا نجف‌اشرف زائر ایرانی را نمی‌پذیرد.
دوره‌های خُفتگی این بیماری از دو روز تا چهارده روز است. ممکن است یک نفر خدای‌ناکرده سطح آلوده‌ای را لمس کرده باشد که در این صورت دو روز یا چهارده روز بعد، ممکن است علائم بیماری ظاهر شود. این برای اشاعۀ بیماری دورۀ خفتگی کانونی است؛ بنابراین عنایت شما عزیزان را می‌طلبد.
تدابیر بهداشتی در حرم مطهر رضوی
دیروز در اماکن حرم بودیم. شست‌وشو را افزایش داده‌اند و مکان‌هایی مثل ضریح یا پنجره‌فولاد یا درب‌ها را بیشتر از پیش ضدعفونی می‌کنند. مقرر شد پوسترها و بنرها دربارۀ رفتار سالم که ما داده‌ایم در ورودی‌های حرم نصب کنند. دربارۀ مراسم اعتکاف گفتند: ما از کل کشور ثبت نام کرده‌ایم و نمی‌شود آن را لغو کنیم. گفتیم که حداقل چهل و هشت ساعت قبل از ورود معتکفان، باید گواهی پزشکی مبنی بر سلامتی‌شان را بیاورند و در صورتی که انصراف دادند، کسی را جایگزین نکنند. حرم امکانات زیادی از جهت غربال‌گری و نظارت دارد؛ ولی مساجد به‌ویژه مساجد حاشیۀ شهر ممکن است حتی امکانات تهویه‌ای درستی نداشته باشند و اگر بنا باشد جوانان و مردم تجمع نمایند شاید به‌خاطر حرارت و دم‌وبازدمِ فراگیر، انتشار بیماری افزایش یابد. بنابراین اگر در این وضعیت، امسال مساجدی که امکانات ندارند از برگزاری مراسم اعتکاف خودداری کنند، کمک بزرگی برای جلوگیری از انتشار این بیماری باشد.
دکتر شاکری: اکنون در دنیا، ایران پس از چین دومین کشوری است که بیشترین مرگ‌ومیر را داشته است. هرچند خیلی دیر به ایران آمده است؛ ولی از یک هفته پیش، مرگومیرش بیشتر شده است. تحریم‌ها سبب شده که از جهت دارویی در تگنا قرار گیریم و این می‌طلبد، نسبت به قضیه، جدی‌تر برخورد کنیم تا بتوانیم این موج را کنترل کنیم. اکنون دانشگاه‌های تهران را تعطیل کرده‌اند و اگر این قضیه ادامه یابد قطعاً مشهد هم تعطیل می‌شود. این مشکل در مدارس و دبیرستان‌ها و مساجد برای نمازهای جماعت نیز هست و هر‌جایی که جمعیت هست این موج می‌تواند همه‌گیر شود. دوستان تلاششان این است که بتوانند این موج را کنترل کنند و سرعتش را کم نمایند. سرعت انتشارش بسیار بالا است؛ یعنی فردا نسبت به امروز ممکن است دو برابر شود و پس‌فردا چهار برابر.
عده‌ای دنبال بهانه می‌گردند تا روحانیان را در حاشیه ببرند
اشکال دیگری که هست این است که خاستگاه این بیماری در ایران، شهر قم است و ظاهراً کارگران چینی‌ای که در قم بوده‌اند و به مناسبت سال نو به چین رفتند و برگشتند این ویروس را انتقال داده‌اند؛ اما اکنون در اذهان مردم این‌طور وانمود شده که طلبه‌های جامعه المصطفی منشأ انتقال بوده‌اند؛ لذا از این نظر وجهۀ خوبی ندارد. عده‌ای که دنبال بهانه می‌گردند تا روحانیان را در حاشیه ببرند به این موضوع دست آویختند. اکنون به‌خاطر این قضیه هم که شده لازم است حوزه وارد شود و حرکتی نشان دهد. من از قم خبری ندارم که مراجع چه تصمیمی گرفته‌اند.
تجمعات اختصاصی به برنامه‌های دینی و مذهبی ندارد
حجت‌الاسلام پهلوان: آیت الله سبحانی پیام داده‌اند که حرف وزارت بهداشت حجت است و مردم باید عمل کنند. حوزۀ علمیۀ قم هم تعطیل شده است. آیت‌الله مکارم شیرازی هم پیامی را دراین‌باره مطرح کردند.
حجت‌الاسلام حسینی فقیه: این تجمعات اختصاصی به برنامه‌های دینی و مذهبی ندارد. الان خود مدارس را چه‌کار می‌خواهند بکنند؟ مترو را؟ اتوبوس‌ها و دیگر تجمع‌ها؟ اختصاص به اعتکاف و مانند آن ندارد.
روحانیت به‌عنوان گروه مرجع آموزش‌هایی را دربارۀ مسائل رفتاری مقابل این بیماری گوشزد کنند
دکتر قلیان: بیشتر مدارس به جز مدارس غیرانتفاعی که در محیط‌های کوچک هستند، کلاس‌های بزرگ و تهویۀ مناسبی دارند. اینکه اعتکاف را نام بردیم، به‌خاطر ترس از محیط بستۀ آن و شاید در آن زمان سردی هوا باشد. اگر بتوانیم مراسم‌های مذهبی که در فضاهای نامناسبی برگزار می‌شود را به حداقل برسانیم تأثیرگذار خواهد بود؛ نه مثل رواق امام و صحن جامع رضوی که بزرگند و امکانات دارند. همکاران دکتر رحیمی صدایی را ضبط کرده‌اند که پیامی است برای زائرین و به صورت سلسله‌وار تکرار می‌شود و می‌توان آن را در ورودی‌های حرم پخش کرد. اگر این اتفاق بیفتد خوب خواهد بود مسئولین اماکن متبرکه هم بسیار همکاری می‌کنند؛ اما نگرانی اصلی ما اعتکاف است. فقط هم مراسم مذهبی نیست؛ خود روحانیان در جامعه مرجع هستند و می‌توانند آموزش‌هایی را دربارۀ مسائل رفتاری و مقابله با این بیماری گوشزد کنند. اگر فردی احساس کند مریض است از ورود به جاهای مختلف پرهیز کند. این وجهی آموزشی برای روحانیان است.
برای کاهش اضطراب، نیازمند تبلیغات معنوی از سوی روحانیت هستیم
بخشی از آن هم رفتارهای مذهبی است که آقایان علوم پزشکی احتیاط می‌کنند، بخواهند درآن‌باره اظهار نظر کنند. توصیه‌هایی دربارۀ حداقل‌کردن مصافحه (دست‌دادن) از جملۀ این آموزش‌هاست؛ چون اگر این موضوع جدی گرفته شود و همه مقید به رعایت شوند مسئلۀ خیلی ساده‌ای است که ختم به خیر خواهد شد؛ ولی اگر جدی گرفته نشود می‌تواند مشکل‌آفرین باشد. اگر منشأ این موضوع را سیاسی هم در نظر بگیریم بیشتر باید مقابله کنیم و موضوع را جدی بگیریم. این‌ها با اقدامات ساده‌ای پیشگیری می‌شود و اگر در این مرحله به تفاهمی اجتماعی برسیم، مطمئناً می‌توانیم موج مثبتی در جامعه ایجاد کنیم. اکنون نگرانی و اضطراب در مردم ایجاد شده است. یکی از دغدغه‌های علوم پزشکی کاهش اضطراب مردم است که خودش نیاز به تبلیغات معنوی دارد و این باعث می‌شود مردم اضطرابشان کم شود و روحانیان می‌توانند در این زمینه تاثیرگذار باشند.
آیت‌الله اشرفی شاهرودی: آیا این ویروس معالجۀ دوره‌ای ندارد؟
دکتر قلیان: خیر. فرض بفرمایید اگر کسی سل داشته باشد یا مالاریا، با آنتی‌بیوتیک می‌شود حل کرد؛ ولی آنفولانزا و کرونا از نوع جدیدش درمان خاصی ندارد و فعلاً هیچ دارویی وجود ندارد. علائمش این است که آنفولانزا تب شدید دارد، ولی بیماری کرونا ممکن است تب همراهش باشد یا نباشد. بیشترین علامتش تنگی نفس است. بیماری هزارچهره بگویم بهتر است؛ ولی معمولاً تنگی نفس و ریه‌ها بیشتر از آنفولانزا درگیر می‌شوند.
حجت‌الاسلام اسدی: همانطور که دوستان فرمودند، غیر از جنبۀ بهداشتی به دلیل این که فضای رسانه‌ای و مخصوصاً هجمۀ تبلیغاتی علیه ایران هست، جنبۀ دینی و حیثیتی هم پیدا کرده است. مثلاً در چین، طی ده روز بیمارستانی را ساختند؛ اما ایران این امکانات را ندارد و اگر مردم هجوم بیاورند، تمام سیستم درمانی قفل می‌کند. با توجه به اینکه این مسئله از قم شروع شده است و در خرداد سال ۸۴ هم، وبا از قم شروع شد و از سویی برخی می‌گویند این‌ها همه سیاسی است، اگر برخی از موضع دین بگویند که مسلمانان کرونا نمی‌گیرند و …، در صورتی که این بیماری شیوع پیدا کند به پای دین هم نوشته خواهد شد؛ لذا علما همینکه بگویند به صحبت‌های پزشکی و توصیه‌های پزشکان توجه شود، نکتۀ مهمی است. اگر این مسئله هم ضمیمه شود که برخی می‌گویند طب اسلامی حرف‌های پزشکان را قبول ندارد و امثال این حرف‌ها، بُعد سیاسی و دینی هم پیدا می‌کند. این نکته مورد توجه دوستان بوده که ان‌شاءالله راهنمایی خواهند نمود.
پاسخ به یک مطالبه شرعی
حجت‌الاسلام الهی خراسانی: حضرت استاد اشرفی، امروز دو نفر با من تماس گرفتند و به عنوان مسئلۀ شرعی سؤالی کردند. یکی‌شان هیأتی دارد که هفته‌ای یک‌بار مستمندان را اطعام می‌کند و خیلی هم شلوغ می‌شود. پرسید: ما اگر این‌ها را دعوت کنیم، قطعاً اصول بهداشتی را رعایت نمی‌کنند. ما چه کنیم؟ شرعاً مسئولیم یا نه؟ مورد دوم این بود که کسی تماس گرفت و گفت: ما مجلس روضه‌ای داریم که می‌خواهیم برگزار کنیم؛ آیا شرعاً باید دمِ در مجلس به مردم ماسک بدهیم؟ و بعد هم اضافه کرد که من به بیمارستان امام‌رضا مراجعه کرده‌ام، حتی یک مایع ضد عفونی نداشته‌اند که به من بدهند. البته این مورد باید توسط وزارت بهداشت حل شود؛ زیرا تولید هیچ مشکلی ندارد؛ ولی اختلال در توزیع خیلی جدی است و گفته شد برای خادم‌یاران آستان قدس به سختی گیر آورده‌ایم. الان سؤال برخی دوستان این است که تکلیف دربارۀ مجالسی که کنترلش دشوار است و مثل نماز جماعت نیست که با فاصله بنشینند، چیست؟
دکتر حسینی: دکتر قلیان در بحث بهداشت و درمان نکاتی را فرمودند. برای تعدادی از افراد هرکاری هم بخواهیم انجام دهیم، مریض خواهند شد. مریضی‌شان هم همان طور که گفتند، اگر تعداد نفس‌هایشان از بیست‌و‌چهارتا بیشتر باشد و تنگی نفس شدید داشته باشند، و نیز میزان اکسیژن خونشان کم باشد معیاری است برای اینکه باید در بیمارستان بستری شوند. اکنون در بیمارستان قائم مشهد، بیست‌وچهار تخت و در بیمارستان امام‌رضا به دنبال آن هستیم که یک‌بخش از دیگربخش‌ها جدا شود که آنجا هم حدود بیست‌وچهار تخت داریم. در بیمارستان ارتش حدود سی تخت می‌توانیم بگیریم و در بیمارستان رضوی صحبتی شده که بتوانیم چند تخت داشته باشیم و بیمارستان شریعتی را اگر همه‌گیر شود تخلیه خواهیم کرد.
آیت‌الله اشرفی شاهرودی: آیا تا الان در مشهد موردی داشته‌اید؟
دکتر حسینی: شیوع آن زیاد است و از طرفی مرگومیرش نسبت به دو گونۀ قبلی کمتر است. در کشور ما تا کنون نتیجۀ آزمایش بیست‌وهشت نفر مثبت بوده است و ۵ نفر فوت کرده‌اند. ممکن است مبتلا داشته باشیم؛ ولی اطلاعی نداشته باشیم. برای تشخیص قطعی حتماً باید آزمایش شود و در آزمایش مشخص شود که کسی مبتلا هست یا نه؟ اتفاق دیگری که افتاده است، ما در مشهد مراکز بهداشتی درمانی داریم که معمولاً تا ساعت دو کار می‌کنند و الان به ده مرکز اعلام شده است که تا ساعت ۱۲ شب کار کنند. فضاهایی که در شهر وجود دارد و مراکزی که اعلام آمادگی کرده‌اند. مانند: خیریه‌ها و درمانگاه‌های خصوصی هم دوستان دنبالش بودند برای مراجعۀ مردم آماده باشند؛ چون اگر همه به بیمارستان مراجعه کنند بیمارستان بسته خواهد شد. دیروز در رسانه نشان دادند، در قم کسی که نیاز به کمک قلبی داشت به‌خاطر محدودیت، در ماشین به او یاری رساندند. ما پیگیری‌های خودمان را می‌کنیم؛ ولی تقاضا داریم برای مردم بیان شود که اگر کسی علائم بیماری را داشت به بیمارستان بیاید تا بتوانیم مریض‌های دیگر را جوابگو باشیم.
آیت‌الله اشرفی شاهرودی: علائم در چه حد برسد، باید مراجعه کنند؟
دکتر حسینی: بزرگسالان معمولاً دوازده تا شانزده نفس در دقیقه می‌کشند و اگر بیست‌و‌چهارتا و بیشتر شد یا اینکه میزان اکسیژن خون افت پیدا کرد باید بستری شوند. در قسمت پیشگیری، دوستان ورود نمایند و اگر در بحث دست‌دادن و مصافحه و اجتماعات یاری رسانند، کمک خواهد کرد تا بتوانیم انتشار بیماری را کمتر کنیم و زمانی که عده‌ای بیمار شدند ما مکلف به درمان هستیم.
مردم در حرم مطهر هم با سطوح، تماس نداشته باشند
خود افراد نمی‌توانند تشخیص دهند؛ ولی اگر علائم بیماری را داشتند، باید به بیمارستان بیایند و تست دهند. برخی از دوستان موضوع را جدی نمی‌گیرند و مثلاً می‌گویند ما مجلس روضه‌مان را می‌گیریم و ان‌شاءالله که بیمه است و امثال این حرف‌ها؛ لذا علما باید به جامعه توصیه کنند که این موضوعات و مراقبت‌ها را جدی بگیرند. مثلاً تا جایی که می‌شود در مراسمات مذهبی اصول بهداشتی را رعایت کنند و تا جایی که ممکن است در تجمعات غیرحضوری شرکت نکنند و در حرم مطهر هم با سطوح، تماس نداشته باشند، حتی اگر مرتّب هم ضدعفونی شود؛ زیرا باز هم امکان انتقال وجود دارد.
بسیاری از بیماران درمان می‌شوند و با مقاومت خودِ بدن یا داروهای کمکی درمان می‌شوند؛ ولی افرادی که ضعیف هستند، طبیعتاً صدمه می‌بینند و طبق آمار دو درصد هستند.
حجت‌الاسلام پهلوان: شما خودتان به عنوان یک پزشک بفرمایید، از نظر پزشکی مرز توصیه با مرز خط قرمز چیست تا علما بیاناتشان را بفرمایند؟
دکتر وحیدی: چهار توصیه برای پیشگیری از شیوع:
۱- در اجتماع به هم دست ندهیم؛
۲- فاصله یک متر را رعایت کنیم؛
۳- روبوسی نکنیم؛
۴- دست‌‌ها را با آب و صابون بشوییم یا ضدعفونی کنیم.
نکتۀ دیگر، اگر واقعاً امکانش وجود دارد، کسی که بیمار است در منزل بماند و استراحت کند و نیز سعی کند سیستم ایمنی بدنش را تقویت کند. خوردن میوۀ تازه، سبزیجات تازه و غذای مقوی مفید است و اگر هم گرفتار شده باشد، سیستم ایمنی قوی می‌تواند ویروس را از بین ببرد. کسانی کارشان به بیمارستان می‌کشد که سیستم ایمنی بدنشان ضعیف باشد؛ لذا اگر کسی مثلاً اتوبوس سوار شد و به خانه آمد، دستانش را بشوید، موبایلش را با پد الکی تمیز کند. اصل داستان شیوع این است که اگر تجمعی اتفاق بیفتد، احتمال انتقال افزایش می‌یابد.
ضابطه‌های فقهی با گفتن کلیات حل نمی‌شود
حجت‌الاسلام الهی خراسانی: چقدر احتمال انتقال افزایش می‌یابد؟ ضابطه‌های فقهی با گفتن کلیات حل نمی‌شود. در واقع میزان انتقال از طریق سطوح بیشتر است یا هوا؟ دوم اینکه میزان همبستگی بین تماس محیطی نزدیک و محل آلودگی چند درصد است؟ چون آقایان باید به یک نقطۀ جدی برسند. با همین دقت اگر بفرمائید، اولاً نسبت مجاورت چقدر است؟ مثلاً اتوبوس مجاورت دارد؟ ما چیزی نشنیده‌ایم که اتوبوسرانی برای پیشگیری اقدامی کند و از یک حدی بیشتر، مسافران را سوار نکند. بنده سه تا پرواز در این روزها داشته‌ام؛ در هر سه پرواز اتوبوس‌های فرودگاه آن‌قدر فشرده، مسافران را سوار کردند که اعتراض شد. این موارد، این احتمال را به وجود می‌آورد که صرفاً توصیهها کلی است.
دکتر وحیدی: توصیهها باید طوری باشد که جدی گرفته شود. ببخشید من جسارت می‌کنم ما با حاج‌آقای طباطبایی بودیم که ایشان دربارۀ شخصی که در لباس روحانی است و می‌گوید کلاً پزشک‌ها دروغ می‌گویند و کلی هم طرفدار دارد! فرمودند: آن شخص لباس ما را دزدیده است! نگرانی این است که اصلاً توصیهها جدی گرفته نشود.
نکته اول: سطوح، اولین محل و بیشترین آلودگی را دارد و ماندگاری بالایی دارد که تا ۴ ساعت و در برخی موارد تا بیست‌وچهار ساعت می‌ماند؛ اما ویروس بیرون از بدن جانداری زنده نمی‌ماند.
نکتۀ دوم: فاصله هر چه نزدیک‌تر می‌شود، امکان انتقال از طریق هوا بیشتر می‌شود؛ چون وقتی که من صحبت می‌کنم به طور ناخودآگاه ذراتِ بسیاربسیار ریزِ قطرات از دهانم به هوا پرتاب می‌شود؛ هر چقدر آن فرد نزدیک‌تر باشد به من، احتمال انتقال این قطرات به روی پوست و چشمش و به مخاط دهانش، افزایش پیدا می‌کند. اگر دستمال جلوی دهانش بگیرد احتمال را کم می‌کند؛ لذا اگر کسی بیمار است و مطمئن شده مقداری بهبود یافته است، حتماً در خانه بماند و ماسک بزند. کسی که در بیماری‌اش مشکوک است باید ماسک بزند.
حجت‌الاسلام پهلوان: آیا در مشهد احتمال می‌دهید یا ثابت شده است که بیماری انتقال یافته؟ بعد هم راجع به ماسک و مواد ضدعفونی کننده بفرمائید.
دکتر وحیدی: هنوز مبتلا یا مشکوک به این بیماری در مشهد نداشته‌ایم که بستری کرده باشیم و نمونه فرستاده باشیم. تشخیص این بیماری آزمایشش دو قسمت دارد: یک اینکه آزمایش می‌کنند اگر مثبت بود، تست بعدی را می‌گیرند.
شستن دست و دست‌ندادن با افراد بیمار، هفتاد درصد از احتمال ابتلا جلوگیری می‌کند
دکتر قلیان: امروز چند نمونه را به تهران فرستاده‌ایم که چهل‌وهشت ساعت طول می‌کشد که جواب را به ما بدهند. فردا یک‌نفر از آزمایشگاه ما می‌رود و هم آموزش می‌بیند و هم کیت تحویل می‌گیرد که از سه‌شنبه یا چهارشنبه این آزمایش را در مشهد هم داشته باشیم. شستن دست و دست‌ندادن با افراد بیمار می‌تواند هفتاد درصد از احتمال ابتلا جلوگیری کند. من خودم شخصاً هر جا می‌روم دستم را ضدعفونی می‌کنم. در مورد ماسک و مواد شوینده این قول را داده‌اند تا چند روز آینده برای توزیع رایگان، به بازار خواهد آمد. در خصوص بازی‌های ورزشی، بازی‌هایی مثل فوتبال در فضای باز برگزار می‌شود و افرادی که آنجا می‌آیند جوان و قوی هستند و ضعف ایمنی بدنی در این افراد ممکن است کمتر باشد.
نمی‌توانیم مثال‌‌ها را با هم قیاس کنیم. بر اساس مطالعات تجربی اگر توصیه‌ای می‌کنیم، این اندازه می‌توانیم شیوع بیماری را کاهش دهیم. ما فقط می‌خواهیم کسی نیاید بگوید خاستگاه از شهر قم بوده است و کسی انگی نزند و بگوید علما چیزی در مورد اعتکاف که امر مستحبی بود، نگفتند و عده‌ای سوء‌استفاده از این موضوع ننمایند.
دکتر شاکری: این بیماری و افرادی که حامل این ویروس هستند مانند جریان کوهِ یخ در آب است. این کوه یخ وقتی در آب است دیده نمی‌شود؛ دربارۀ بیماران هم همین طور است. شاید بخش زیادی از این کوه یخ زیر آب باشد. به هر حال بیماران حامل ویروس هستند و می‌توانند عده‌ای را مبتلا کنند و خودشان هم متوجه نباشند. اشکال این بیماری این است که یک نفر، ده نفر را می‌تواند مبتلا کند.
اگر به مسئله‌ای رسیده و احتمال عقلایی می‌دهید، فوراً و قاطع بیان کنید
حجت‌الاسلام فرزانه: من فکر می‌کردم که در مشهد مسئولین بهداشت جلوتر هستند ولی الان عقب هستند. دو چیز هجوم خواهد کرد: یکی شایعات است؛ امروز حرم خلوت شده بود و مراجعات هم کم.
۱- باید از قبل مشخص می‌شد که مردم برای تست به کجا مراجعه کنند و این مراجعه تسهیل می‌شد. پس از سخنان شما مشخص شد که شما خیلی تخت خالی ندارید.
۲- دیگر اینکه مردم برای تست به کدام مراکز مراجعه کنند تا یکجا هجوم نبرند و به جایی که نباید مراجعه کنند.
۳- مسئلۀ دیگر این است که اطلاع‌رسانی بیست‌وچهارساعته، بهداشت باید داشته باشد؛ یعنی رسانۀ مورد اعتمادی را تعیین کنند تا مردم بدانند چه خبر است. اگر خدای‌ناخواسته این شایعات بر شما هجوم کند مشکل ایجاد خواهد کرد.
۴- وضع اجتماعات را هم مشخص کنید که مثلاً نماز جماعت باید باشد یا نباشد؟ مثلاً این مقدار کنار هم باشد یا نباشد؟ یعنی آن چیزی که احتمال عقلایی می‌دهید را فوراً و قاطع بیان کنید که از نظر بهداشت این نباید باشد. آیا درس‌های حوزه با این فشردگی تعطیل شود یا نه؟ این‌ها را روشن کنید.
دکتر حسینی: نسبت به فرمایشات حاج آقای فرزانه، بیمارستان قائم، امام رضا، ارتش، شریعتی و رضوی تخت آماده داریم و اگر زمانی تعداد زیاد شود بیمارستان شریعتی کاملاً در خدمت است. در مورد مکان مراجعه جایی که الان کسی برود آزمایش بدهد نداریم و ضرورتی هم ندارد. مثلاً اگر من مریض شوم و بروم بیمارستان، بیمارستان موظف است تست بگیرد. کسانی باید مراجعه کنند که مثلاً ۵۰ سال سن دارند و تعداد تنفسشان از بیست‌وچهار رد شده باشد. اکنون نزدیک هشتصد و خورده‌ای واحد بهداشت و درمان داریم و مراکز جامع سلامت‌مان و بیمارستان‌ها هستند.
باید در مسائل و مصادیق نگاه جامع‌الاطراف داشته باشیم
حجت‌الاسلام درایتی: اینکه می‌فرمایید در کشور یک هفته آمده است ظاهراً یک هفته است که کشف شده است. در مشهد هم که اعلام می‌شود خبری نیست یعنی ما کشف نکرده‌ایم. آقای دکتر فرمودند هنوز در مشهد امکان آزمایش وجود ندارد و دو درصد فوتی برای بیماری هست. الان باید مثلاً حدود ۵۰۰ آلوده به بیماری در کشور داشته باشیم و شهر مشهد هم با توجه به زیارتی‌بودنش به نظر می‌رسد که این امکانات ضروری است. به این جهت ما در کشف بیماری کمی عقب هستیم. فکر می‌کنم یک‌دفعه شاید مبتلایان زیاد شوند. الان آقایان می‌گویند در یک هفته این اندازه مرگ‌ومیر داشته‌ایم که این در یک هفته اتفاق نمی‌افتد؛ زیرا فرمودید: دو هفته دوره نهفته دارد.
نکته دیگر اینکه گفتید: مثلاً ورزشکار‌ها جوان هستند؛ ولی ناقل بیماری که هستند مثلاً وارد خانه می‌شوند و پدر و مادرشان مبتلا می‌شوند. می‌خواهم بگویم این نگاه شاید درست نباشد و یک نگاه جامع‌الاطراف باید داشته باشیم. بخش‌هایی از صحبت‌هایی که اینجا مطرح شد در مورد کسب اطلاعات مثلاً دربارۀ ویروس بود که مسائل شخصی بود. بخش دیگر آن، مباحثی بود که به عزیزانی که مسئولیت دارو و درمان و بهداشت دارند مرتبط بود. بخشی هم مربوط به ماست، راجع‌به مباحث مساجد و امور مذهبی که مثلاً آقای الهی اشاره کردند که مردم سؤال می‌کنند که این مجلس را برگزار کنیم یا نکنیم و امثال این حرف‌ها که در حیطۀ ماست.
هرچه مطمئن‌تر حرف بزنید، پاسخ روشن‌تری می‌شنوید
اگر قرار باشد ما جواب روشن و صریح بدهیم در صورتی است که شما متخصصان جواب روشن و صریح بدهید تا بتوانیم این قضیه را خودمان تحلیل کنیم که برخی مکان‌های عمومی هست که هیچ تدبیری برای آن نیست و بعد ما بگوییم روضه را تعطیل کنید و به مساجد نروید و امثال ذلک. به‌هرحال شما هر چه مطمئن‌تر حرف بزنید ما هم پاسخ روشن‌تری می‌توانیم بدهیم.
با توجه به اینکه مراجع مانند آیات عظام سبحانی و مکارم که مهمترین ارکان حوزه هستند، اظهار نظر کردند، دیگر جای هیچ شائبه‌ای نیست که حوزه یا حوزویان مثلاً موضع صریح و روشنی نداشته‌اند؛ زیرا ما رکنی بزرگتر از مراجع در حوزه نداریم؛ ولی ما هم نسبت به مراجعه‌های جزء و خُرد مردمی که گاهی سؤالی دارند چه جوابی بدهیم؟
البته این توصیه‌هایی که می‌فرمایید ما به همه می‌گوییم، یک مجلسی که برگزار می‌کنید این توصیهها را رعایت کنید و اگر می‌خواهید دعوت کنید یک فضای بزرگ داشته باشید؛ ولی اگر زمانی مرز هشدار بود مثل اینکه شما بگویید مجالس برگزار نشود قضیه فرق می‌کند؛ هرچند ظاهراً بحمدالله الان شدید نیست.
همان طور که فرمودید آنفولانزای خوکی که سال ۸۸ بود و می‌خواستیم حج مشرف شویم همه می‌ترساندند؛ ولی رفتیم و البته توصیهها را رعایت کردیم.
گاهی اضطراب مردم آزار و اذیتش از اصل بیماری بیشتر است
عزیزان مسئول بهداشت و درمان هم در این قضیه باید کارشان سرعت بگیرد و چون این بحث جوانب مختلف دارد، اضطراب مردم گاهی آزار و اذیتش از اصل بیماری بیشتر است؛ یعنی با توجه به میزان پایین مرگ‌ومیر و التهابی که در جامعه دارد به نظرم اضطراب بیشتر است و ورود حوزه به عنوان توصیه‌های عام چیز خوبی است. این طوری نباید باشد که مردم فکر کنند خطری مهم و جدی است. خصوصاً اینکه به لحاظ صنعت و بازار، می‌تواند تأثیرهای منفی در ابعاد مختلف جامعه بگذارد.
شما شاید به عنوان مسئول این‌ها را پیش‌بینی کرده‌اید و جلساتی داشته‌اید. در عین اینکه باید توصیه بکنیم، نگرانی را باید از جامعه حذف کنیم؛ یعنی نگرانی به این حد نرسد که مثلاً غذاخوری‌ها مشکل‌دار شود و امثال ذلک.
اینکه همگان بیایند و هشدار بدهند، موافق نیستم
من مقداری با اینکه همگان بیایند و هشدار بدهند موافق نیستم. این به اضطراب در جامعه می‌افزاید و به صلاح جامعه نیست. البته توصیه‌های عمومی حتماً لازم است؛ ولی طوری هم نباشد که احساس نگرانی مردم بیشتر از اصل بیماری اثر بگذارد.
در ارتباط با اعتکاف چون نمی‌دانستم از آقای مرتضوی سؤال کردم که غیر از مسجد گوهرشاد در مشهد و مساجد دانشگاه، آیا مساجد دیگر هم برای اعتکاف برنامه دارند؟ به لحاظ فقهی باید اعتکاف در مسجد جامع برگزار شود و این مُد شدنش در دیگر مساجد هم گذشته از بحث ویروس یک بحثی است.
دکتر قلیان: در مورد مسابقات ورزشی الان مدیر کل اجتماعی فرهنگی استعلام می‌کردند که چکار کنیم؟ من گفتم تجمع تماشاچیان بد است و گفتم بدون تماشاچی باید برگزار شود.
در باب آزمایش هم که حاج‌آقای فرزانه فرمودند، اصلاً شما آزمایش را زمانی انجام می‌دهید که بعدش به‌سرعت بخواهید آنتی‌بیوتیک بزنید. آزمایش را ما برای درک مسئله انجام می‌دهیم و بیشترِ افرادی که در بیمارستان بستری می‌شوند از آنان آزمایش گرفته می‌شود و فقط برای کنترل شیوع، این کار انجام می‌شود. کما اینکه یک شب که هزار تا مبتلا وجود نداشته است؛ بلکه احتمالاً از ده روز پیش این بیماری بین مردم بوده و مواردی هم شاید فوت کرده‌اند و نمونه کسی نگرفته باشد. ما سابقۀ سفر به چین را سؤال می‌کردیم اما الان بحث چین را کنار گذاشته‌ایم. اکنون اگر کسی علایمی که شبیه به بیماری افرادی که در قم هستند، داشته باشند، ممکن است به آن شک کنیم و اگر شدید باشد بستری کنیم.
برای حفظ امنیت روحی و روانی مردم دقیق‌تر اطلاع‌رسانی کنید
حجت‌الاسلام حسینی فقیه: من فقط فرمایش حاج آقای درایتی را تأکید می‌کنم. همۀ این اقدامات لازم و مفید و خوب است؛ اما امنیت روحی و روانی مردم خیلی مهم‌تر است. آن سالی که آن ویروس بود، می‌گفتند اگر با دست به پوست خربزه بکشید فلان بیماری منتقل می‌شود. من دیدم که یکی از بستگان خربزه را دستش گرفته بود تا دقایقی گریه می‌کرد که من مریض شده‌ام. ممکن است یک‌دفعه سیل مردم بیاید به سمت مراکز درمانی. بسیاری همین چندروز از من سؤال می‌کنند که این شبیه سیل و زلزله است که اگر بیاید همه را با خودش می‌برد. به‌نظرم دقیق‌تر اطلاع‌رسانی کنید که مثلاً فلان ویروسِ ردشده درصد مرگومیرش بیشتر از این ویروس بوده است و تازه این ویروس هم برای افرادی خطرناک است که سیستم ایمنی بدنشان ضعیف است. یعنی کسی که از نظر روحی و روانی آسیب ببیند، خیلی زودتر به خطراتی جدی‌تر مبتلا می‌شود
سری اقداماتی که باید بخش حاکمیت انجام بدهد
حجت‌الاسلام رحمانی: درست است که اگر ما ورود پیدا کنیم عاملی برای افزایش اضطراب است؛ ولی این را هم باید مد نظر داشته باشیم که مدیریت فکری و روانی جامعه به طور کامل در اختیار ما نیست. بدون تردید رسانه‌‌های معاند و شبکه‌‌های اجتماعی به این موضوع دامن می‌زنند و اضطرابی که از آن گریزان هستیم به سراغ جامعه خواهد آمد. لذا به نظر می‌رسد بخش حاکمیت یک‌سری اقداماتی باید انجام بدهد.
ورود رسانه ملی با آموزش‌‌های لازم و اطلاع رسانی دقیق امری ضروری است. باید برای ادارات، مراکز آموزشی، تفریحی، تجاری و غیره تدبیر درستی بشود. مثلا یک اتفاق ساده در ادارات حذف حضور و غیاب انگشتی است. بخش بعدی پیشگیری و بخش سوم مسئلۀ مربوط به افرادی است که مبتلا شده‌اند. این مسئله‌ها را باید به درستی تفکیک و اولویت بندی کرد تا به راه حل منتهی شود.
مکانیزم اجرای توصیهها هم مهم است، مثلاً معاونت تبلیغ حوزه یا نهادهای وابسته به حوزه که کارهای تبلیغی انجام می‌دهند مثل سازمان تبلیغات، دفتر تبلیغات، مرکز امور مساجد و غیره که با بدنۀ عمومی مردم در ارتباطند، می‌توانند از شبکه انسانی و تبلیغی خود بهره ببرند و این توصیهها را در اختیار مردم قرار دهند. این امور نیاز به برنامه ریزی دارد.
دربارۀ مسئلۀ اعتکاف و مراسم مذهبیِ متراکم تصمیم عاجلی گرفته شود
حجت‌الاسلام الهی خراسانی: بنده پیشهاد مشخصی دارم تا سند نهایی نشست به عنوان نشست هم‌فکری بین اساتید حوزه و اساتید علوم پزشکی منتشر و توصیه‌های پیشگیرانه به عنوان تأکید مشترک هر دو گروه منعکس شود.
راجع به مراسم اعتکاف آستان‌قدس، پرسش‌هایی جدی مطرح است؛ اگر صلاح می‌دانید دربارۀ مسئلۀ اعتکاف و مراسم مذهبیِ متراکم یک تصمیم عاجلی گرفته شود و بهتر است از ادبیات ترجیحی بهره ببریم؛ در قسمت الزامی نیز اگر صلاح می‌دانید آقایان دیگر هم کمک کنند و حوزه هم رسمیت کار را دنبال کند.
حجت‌الاسلام حسینی فقیه: طرح مسائل باید با احتیاط باشد چون برخی از جامعۀ متدین حساس هستند و می‌گویند، مثلاً روضه محل رفت و آمد ملائکه است و امثال ذلک.
حجت‌الاسلام درایتی: البته یک اتفاقی که به صورت طبیعی می‌افتد این است که تراکم روضه‌ها کم می‌شود. وقتی حرم خلوت می‌شود، همین روضه‌های عمومی هم خلوت‌تر می‌شود. به صورت طبیعی اگر روضه‌ها کم شود ضرورتی به مطرح کردن این موضوع نیست. همین که ما توصیه‌های عمومی کنیم علی‌القاعده تراکم مجالس کم می‌شود.
سیستم بهداشت و درمان می‌داند چه کند و مردم اعتماد کنند
دکتر قلیان: از جهت اطلاع عمومی ما با این ویروس حدود هفت یا هشت ماه در کشور درگیر خواهیم بود. این ویروس گسترش پیدا خواهد کرد و به نقطه‌ای می‌رسد و چون انسان‌ها اکثراً بدنشان ایمن می‌شود، شیوع هم کمتر می‌شود و از بین خواهد رفت. حاج‌آقای فرزانه فرمودند حفظ آرامش. همینکه بگوییم: این یک مهمان ناخوانده است، آرامش داشته باشید و سیستم بهداشت و درمان می‌داند چه کند و مردم اعتماد کنند، این آرامش اگر ایجاد شود مهمترین بردی است که انجام شده است. اگر از این جهت شما بزرگان که مورد وثوق مردم هستید آرامش ایجاد کنید، بقیه‌اش را می‌شود مدیریت کرد. همین که خدای‌نکرده یکی از آقایان علما کلاس درسش را تعطیل کند این خطر است. در دانشگاه دربارۀ تعطیلی درس دانشجویان همه گفتند: نه این کار را نکنید، رعب و وحشت ایجاد می‌کند؛ لذا از آن‌طرف بام هم نیفتیم.
دکتر رحیمی: هوا که گرم شود، قدرت ویروس و ماندگاری‌اش در سطوح کم می‌شود و از بین خواهد رفت.
آیت‌الله اشرفی شاهرودی: ادارۀ بهداشت خراسان بروشورهای آموزشی و توجیهی را در سطح جامعه منتشر کند و این مسائل به عامۀ مردم ابلاغ شود. مبلغ پزشکی در محل حضور میدانی داشته باشد. در حوزه‌های علمیه، اساتید به شاگردها ابلاغ کنند.
اینکه اعتکاف تعطیل شود یا نشود، باز به نظر شما بستگی دارد که واقعاً می‌ارزد که بگوییم اعتکاف تعطیل بشود یا نه؟ نظر شما به عنوان متخصصان کار چیست؟
گواهی پزشکی شراط الزام حضور در اعتکاف
دکتر قلیان: روزگذشته در دفتر اماکن جلسه‌ای بود خدمت عزیزان عرض کردم که با توجه به وضعیتی که حرم مطهر دارد و خیلی‌ها آرزو دارند در مراسم شرکت کنند. اینکه یک‌دفعه در حرم بگوییم خیر، شاید جفا باشد. بنا شد هر فردی که اسمش در آمده است چهل‌وهشت ساعت قبل از اعتکاف، یک گواهی پزشکی بیاورد و دارالشفاء هم پزشکی داشته باشد و تدابیر انجام شود. شاید با این تدابیر مشکلی نباشد. نگرانی تنها از مساجدی است که امکانات ندارند.
حجت‌الاسلام الهی خراسانی: اگر قید کنیم برای اعتکاف که اولاً ماسک بزنند و دوم اینکه از وسایل شستشوی مناسب استفاده کنند، آیا حل می‌شود؟
دکتر قلیان: ماسک هم می‌تواند ام‌الفساد باشد هم می‌تواند مانع از ابتلا شود. اگر کسی مریض باشد باید مثلاً هر دو ساعت آن را عوض کند و چه بسا آن را بسوزاند. لذا من معتقد به ماسک نیستم.
آیت‌الله اشرفی شاهرودی: من از مجموعه‌فرمایشات آقایان این‌طور برداشت کردم که اطلاع‌رسانی از طریق رسانه‌ها لازم است و در حاشیۀ شهر اگر بناست اعتکافی باشد حداقل بروشورهایی نصب کنند تا مردم آگاه شوند که به گمانم این مقداری اثر می‌گذارد تا تجمع کم شود. زمانیکه تجمع کم شد شاید نظر شما تأمین شود و الباقی را هم باید به خدای متعال واگذار کرد.
آیت‌الله سیدان: کسی به من زنگ زد و گفت در ارتباط با این مسئله، مردم را به دعاکردن دعوت کرده‌اید یا نه؟ این کار وظیفۀ ما است که مردم علاوه بر رعایت همۀ مسائل بهداشتی که از أوجب واجبات است، از دعا فراموش نکنند.
پیشنهادی که بنده داشتم این است: در حدیثی هست، اگر چنانچه کسی یک نوبت، دو نوبت، سه نوبت آیت‌الکرسی بخواند، فرشتگان از ابتلائات او را حفظ می‌کنند و اگر پنج نوبت بخواند خداوند به فرشته‌ها می‌فرماید شما کنار بروید و من خودم مستقیم حفظ می‌کنم. به مردم ابلاغ شود که حداقل صبح‌به‌صبح بعد از نماز، پنج آیت‌الکرسی بخوانند تا آخرش یعنی سه آیه را بخوانند. اگر مردم تذکرات بهداشتی را رعایت کنند و تذکرات دعایی هم بیان شود خوب است.
لازم به‌ذکر است، پیروی این جلسه، آیت‌الله اشرفی شاهرودی بیانیه‌ای صادر نمود که بدین شرح است:
بسم‌الله الرحمن الرحیم
۱- مردم التهاب و ناراحتی به خودشان راه ندهند. این گونه بیماری‌ها در گذشته نیز اتفاق افتاده اما التهاب جامعه کمتر بوده است.
۲- مردم توصیه‌های پزشکی را جدی بگیرند، دستورات پزشکی که در صداو سیما و فضای مجازی از طرف مسئولین اعلام می‌شود را جدی بگیرند و حتما اجرا کنند. وظیفه ما این است که خودمان را حفظ و از سرایت این بیماری به دیگران جلوگیری کنیم.
۳- یادمان نرود که همه چیز در اراده ذات حق تعالی است، براساس دستوری که ائمه معصومین (ع) داده‌اند از توسل و قرائت دعا غافل نشویم. همه امور در دست خداوند است و ان‌شاءالله توسلات مفید و نتیجه بخش خواهد بود.
