کمک به فقرا مطلوب است اما این‌گونه نیست که گنبد نسازیم، افرادی هستند که به فقرا کمک می‌کنند و برخی با وقف‌هایی که انجام داده‌اند به حرم امامان و امام زادگان رسیدگی می‌کنند. اکنون از درآمد موقوفات امام رضا (ع) صرف رسیدگی به محرومین می‌شود و موقوفاتی دیگر اختصاص به خود حرم به عنوان مثال روشنایی حرم و یا ظواهر حرم و موارد دیگر، دارد. لذا در خصوص موقوفات باید نیات واقف در نظر گرفته شود و ما نمی‌توانیم نیت واقف را تغییر دهیم البته زمان و مکان بسیار مهم است اگر ما وقف خاصی برای زیبای و جمال حرم داشته باشیم اگر صرف زندگی فقرا شود غیر مطلوب است و دستور اکید اسلام است که نسبت به نیت واقف عمل کنیم و نه غیر آن.

اختصاصی شبکه اجتهاد: تجمل‌گرایی به معنای گرایش به تجملات، یکی از پدیده‌های نابهنجار اجتماعی و هرچند که نمی‌توان آن را یک رذیلت اخلاقی دانست، ولی باید اذعان کرد که آثار آن از یک رذیلت اخلاقی در روحیه فرد و جامعه، کمتر نیست. امروزه تجمل علاوه بر زندگی فردی در برخی از مراسم‌های مذهبی و حتی اماکن و مساجد نمود پیدا کرده است. به مناسبت سالروز رونمایی از ضریح جدید حضرت رضا (ع)، به سراغ استاد سید حسن وحدتی شبیری رفتیم. رئیس دانشگاه علوم اسلامی رضوی معتقد است زیبا بودنِ اماکن زیارتی منافاتی با زهد و ساده زیستی ندارد. مشروح گفتگو با این استاد و پژوهشگر حوزه و دانشگاه، از نگاه شما می گذرد.

اجتهاد: مراد از تجمل چیست و مفهوم دقیق آن کدام است؟

وحدتی شبیری: ابتدا واژه تجمل را باید معنا کرد. تجمل از جمال به معنای زیبایی می‌آید، جمال گرایی به معنای مثبتِ گرایش به زیبایی و نمایش جمال و زیبایی‌ها، امری طبیعی و فطری در انسان است؛ زیرا انسان به هر چیز کمالی، گرایش داشته و از نقص و کمبود گریزان است. گرایش شدید انسان به خدا و تلاش برای ملاقات با او، ریشه در همین گرایش به کمال و کمالات انسانی دارد. انسان، زیبایی را به عنوان یکی از مصادیق کمال، دوست داشته و بدان گرایش می‌یابد و زشتی را به عنوان مصداقی از نقص و کمبود دانسته و از آن می‌گریزد. بنابراین گرایش انسان به تجمل‌گرایی و به عبارت دیگر جمال گرایی، گرایشی به سوی کمال و زیبایی‌هاست. در روایات ما آمده است که خدا زیباست و زیبایی را دوست دارد، لذا در اینجا اگر تجمل را گرایش به زیبایی معنا کنیم، این گرایش به زیبایی را هدیه الهی می‌دانیم.

در خصوص تجمل‌گرایی به معنای منفی باید گفت تجمل‌گرایی با مفهوم اشرافی گری گره خورده است. اشرافی گری یعنی شخص به دنیا رغبت داشته باشد و توجه او به دنیا باشد. ما باید تعالیم اسلامی را در کنار یکدیگر بسنجیم، از طرفی خدا زیباست و زیبایی را دوست دارد و از طرف دیگر اشرافی گری را به ویژه برای حاکمان جامعه، به دلیل اینکه فقرا و مستضعفان با نگاه به زندگی آن‌ها و مشاهده ساده زیستی حاکمان دل گرم شوند، مورد مذمت قرار داده است، لذا در سیره پیامبر (ص) و ائمه اطهار (ع) اولاً خود ساده زندگی می‌کردند و در ثانی اطرافیان خود را تشویق به ساده‌زیستی می‌کردند.

در دین مبین اسلام از پیشوایان و افراد خاص در جامعه خواسته‌شده که دل به دنیا نبندند، زهد پیشه کنند. البته فرد می‌تواند ثروت داشته باشد اما نباید دلبسته مال دنیا باشد و اشرافی گری نداشته باشد.

در خصوص مفهوم دقیق تجمل، برای اینکه مراد از تجمل بر ما قابل فهم باشد باید با مفاهیم مرتبط با تجمل مانند زهد کاملاً آشنا باشیم و معنای آن را بدانیم. زهد به این معنا نیست که تو چیزی از مال دنیا نداشته باشی و مالک چیزی نباشی بلکه زهد به این معنا است که چیزی مالک تو نباشد.

درباره معنا و حقیقت زهد چنین گفته شده است: «لَیْسَ الزُّهْدُ اَنْ لا تَمْلِکَ شَیْئاً، بَلِ الزُّهْدُ اَنْ لا یَمْلِکَکَ شَیْءٌ» زهد این نیست که مالک چیزی نباشی، بلکه زهد این است که چیزی تو را به ملک خود درنیاورد. این یعنی مال تو را بر چمبره اختیار خودش قرار ندهد به گونه ای که دیگر مال خود را ببینی و خدا را نبینی و این مال را از خودت بدانی و جایی را برای پروردگار در اموال و دارایی خودت باز نکنی و قرار ندهی.

در نهایت جمال گرایی بسیار خوب است و اینکه فرد لباس آراسته داشته باشد و عطر استفاده کند بسیار خوب است و معنای مثبت تجمل است، اما اگر تجمل را به اشرافی گری معنا کنیم به ویژه  اگر این تجمل‌گرایی در زندگی امامان برحق و افرادی که جلودار جامعه هستند نمود پیدا کند، مطلوب نیست.

اجتهاد: آیا تجمل در اماکن مذهبی مانند مشاهد مشرفه جایز است؟

وحدتی شبیری: در طول تاریخ به ویژه شیعیان برای ابراز عشق و علاقه خود به اهل‌بیت (ع) زیباترین اشیاء خود را به مزار ایشان و اماکن مذهبی که ممکن است حرم اهل‌بیت (ع)، مسجد، زیارتگاه امامان معصوم و یا امامزادگان باشد، هدیه می‌کنند. در مورد اماکن مذهبی باید بگویم این اماکن یکدست نیستند و متفاوت هستند. البته در اینجا بر طبق سؤال شما اماکن مذهبی مشاهد مشرفه بیشتر مدنظر است که همان زیارتگاه امامان معصوم (ع) است.

امامان ما در طول حیات خود بسیار ساده زندگی می‌کردند اما بعد از وفات آن‌ها مکانی که در آنجا دفن شده‌اند محل عبادت بوده و هست لذا جمال داشتن اماکن مذهبی منافاتی با زهد و دستورات اسلامی به ساده‌زیست بودن ندارد، این زیبایی در حرم معصومین بعد از وفات آن‌ها است و به دلیل علاقه مردم به ایشان بوده است که اشیاء زیبا و گران‌بهای خود را برای این اماکن هدیه می‌کنند. البته این رسیدگی به اماکن مذهبی، کم و زیاد دارد و باید تحت نظارت فرد آشنا با تعالیم اسلامی صورت گیرد و درنهایت باید عرض کنم زیبا بودن اماکن مذهبی منافاتی با زهد و ساده‌زیست بودن ندارد بلکه این جمال نشانه عشق‌ورزی پیروان اهل‌بیت (ع) است.

اجتهاد: آیا طلاکاری گنبد، آینه‌کاری، کاشی‌کاری‌ها و لوسترهای عظیم در حرم امامان، مصداق تجمل نیست؟

وحدتی شبیری: اولاً این‌ها موقوفاتی داشته اند و افرادی با وقف خود خواسته‌اند دارایی‌های خود را صرف زیبا شدن مزار امامان معصوم (ع) و امامزادگان نمایند لذا در اینجا هنر اسلامی نیز تجلی پیدا می‌کند و ما می‌توانیم عشق به اهل‌بیت (ع) را از طریق این هنری که در کاشی‌کاری‌ها و طلاکاری گنبدها ببینیم. این عظمت اسلام را به دیگران نشان می‌دهد. در واقع از این‌ها نه تنها مصداق تجمل منفی نیست بلکه سندی بر حقانیت امامان معصوم ما است که مردم از جان، مال و هستی خود برای زیبایی این اماکن می‌گذرند این مصداق “بنفسی انت” است.

در حقیقت تجلی فدا شدن جان و مال، همین هنرمندی شیعیان در طول قرون و اعصار در اماکن مذهبی بوده است که این گونه نمود پیدا کرده است و ابراز داشته‌اند و با این کار هنرمندی خود را به دنیا نشان داده‌اند و اکنون زیباترین تجلی اسلامی در همین اماکن مذهبی به رخ جهانیان کشیده است.

اجتهاد: برخی می‌گویند زندگی امامان، زاهدانه بوده است لذا نمی‌شود حرم آن‌ها سرشار از تجمل باشد در حالی که بسیاری از مردم در وضع اقتصادی نامناسب زندگی می‌کنند. نظر شما در این باره چیست؟

وحدتی شبیری: کمک به فقرا مطلوب است اما این‌گونه نیست که گنبد نسازیم، افرادی هستند که به فقرا کمک می‌کنند و برخی با وقف‌هایی که انجام داده‌اند به حرم امامان و امام زادگان رسیدگی می‌کنند. اکنون از درآمد موقوفات امام رضا (ع) صرف رسیدگی به محرومین می‌شود و موقوفاتی دیگر اختصاص به خود حرم به عنوان مثال روشنایی حرم و یا ظواهر حرم و موارد دیگر، دارد. لذا در خصوص موقوفات باید نیات واقف در نظر گرفته شود و ما نمی‌توانیم نیت واقف را تغییر دهیم البته زمان و مکان بسیار مهم است اگر ما وقف خاصی برای زیبای و جمال حرم داشته باشیم اگر صرف زندگی فقرا شود غیر مطلوب است و دستور اکید اسلام است که نسبت به نیت واقف عمل کنیم و نه غیر آن.

در پایان باید بگویم امامان معصوم (ع) در زمان حیات خود به دلیل اینکه جلودار جامعه بودند زندگی زاهدانه‌ای داشتند اما بعد از حیات ایشان چون مردم به آن‌ها عشق می‌ورزیدند لذا با وقفیات که شامل هنر نیز می شود، به مکانی که این بزرگواران در آنجا مدفون شده‌اند جمال و زیبایی داده اند و میدهند و این منافاتی با رویکردی که ائمه داشتند، ندارد. اکنون نیز رهبر معظم انقلاب به عنوان فردی که جلودار جامعه هستند زندگی زاهدانه‌ای دارند تا افرادی که در شرایط سخت زندگی می‌کنند با نگاهی به زندگی رهبر خود دلگرم شوند.