عقل معطوف به حوزه دین در شرایط ظهور بلاهای عمومی به چهار نوع عبودی، کلامی، آیینی و رفتاری قابل تقسیم است؛ در شرایط ظهور یک بلای عام همچون کرونا، عقل عبودی در مقایسه با سایر عقل‌‌ها بیشتر در ذهنیت دینی اجتماعی فعال و حاضر می‌شود.

شبکه اجتهاد: در زمان ظهور بلای عام، سایر عقل‌‌ها نیز به نوبه خود در جامعه فعال می‌گردند و هر کدام تاثیراتی را برجای می‌گذارند. از این‌رو ادیان مختلف باید تلاش‌‌های همگرایانه خود را بر اساس فعال شدن این حالت پناه آوری به خداوند، بیشتر کنند و رابطه فیمابین خود را تقویت و حتی اگر بتوانند دعای مشترک با هم برگزار نمایند.

اقسام عقل معطوف به حوزه دین هنگام بلای عمومی:

عقل عبودی: عقلی فعال شونده بر اساس فطرت خداجویی و روی آوری به خدا به ویژه به هنگام مواجهه با خطر؛ کارکرد این عقل، تنظیم، تصحیح و تلطیف روابط با پروردگار و دعوت به دعا و فروتنی در پیشگاه خداوند است.

چرایی اطلاق “عنوان عقل” بر عقل عبودی، فی الواقع عقل به هنگام بروز خطر، دست به یک محاسبه می‌زند و رهایی از خطر را در پناه بردن به خدا می‌بیند. پیامد این محاسبه عقلی، فعلیت پیدا کردن حالت‌‌های فطری در انسان از قبیل: پناه آوری به خداوند و خشوع و خضوع و تواضع و دعا در پیشگاه الهی است.

این پناه آوری به خدا به معنای رها کردن یا فروکاستن از تلاش فیزیکی و علمی برای رفع خطر فی المثل، اقدامات پزشکی و رعایت اصول بهداشتی در مثل بیماری کرونا به هیچ وجه نیست.

عقل عبودی از دو جزء تشکیل شده است که یکی ادراکی است همچون: ادراک عظمت خداوند، ادراک قدرت خداوند و… در این جزء، عقل با توجه به ضعف انسان، به این ادراک نائل می‌آید و جزء دوم حالت‌‌های انعکاسی ادراک یاد شده است، حالت‌‌هایی که در انسان در اثر آن ادراک پدید می‌آید همچون: احساس تسلیم، خضوع، خشوع و پناه آوری به خداوند.

به این خاطر می‌بینیم که امام علی بن ابیطالب (ع) فرموده است: “وإنه لا ینبغی لمن عرف عظمه الله أن یتعظم، فإن رفعه الذین یعلمون ما عظمته أن یتواضعوا له، وسلامه الذین یعلمون ما قدرته أن یستسلموا له”.

امام می‌فرمایند: سزاوار نیست کسی که عظمت خدا را شناخت، خودبزرگی کند. بلندمرتبگی کسانی که به عظمت او پی می‌برند این است که برای او تواضع کنند و سلامت کسانی که به قدرت او آگاهی پیدا می‌کنند تسلیم او شوند.

عقل کلامی: عقل کلامی، عقلی است که به تحلیل شرور و تبیین عدل خداوند، یا مسائل کلامی دیگر که ممکن است در شرایط ظهور مصیبت و بلا مطرح شود، می‌پردازد.

عقل آئینی: عقلی آئینی، عقلی است که به هنگام بروز یک مصیبت همگانی در جامعه، به آیین‌‌های دینی نظر می‌افکند و وضعیت آن‌‌ها را در چارچوب نگاه به شرایط پیش آمده، و اقتضائات آن، مورد تامل خود قرار می‌دهد.

در اسلام به ویژه در جوامع متدین به شریعت، عقل آیینی در سطح عمومی تحت تاثیر جدی دیدگاه‌‌های تخصصی فقهی قرار می‌گیرد که آن نیز نوعا در فضای تخصصی و اجتهادی خود در شرایط ویژه بلاهای عمومی فعال می‌گردد.

عقل سلوکی: این عقل با تامل در وضعیت‌های اخلاقی و اجتماعی جامعه، آن‌‌ها را در چارچوب نظرافکندن به واقعیت‌ها و پیامدهای بلاهای عام، محل سنجش و ارزش داوری قرار می‌دهد.

اهمیت عقل عبودی: به نظر می‌آید در شرایط ظهور یک بلای عام (همچون کرونا) عقل عبودی در مقایسه با سایر عقلها بیشتر در ذهنیت دینی اجتماعی فعال و حاضر می‌شود؛ هر چند سایر عقل‌‌ها نیز به نوبه خود در جامعه فعال می‌گردند و تاثیراتی را بر برجای می‌گذارند.

بر این اساس ما باید بدانیم امروز که کرونا همه جهان را فرا گرفته است این عقل عبودی در انسان‌ها فعال شده است و بنابر این ادیان مختلف باید تلاش‌‌های همگرایانه خود را بر اساس فعال شدن این حالت پناه آوری به خداوند، بیشتر کنند و رابطه فیمابین خود را تقویت کنند و حتی اگر بتوانند دعای مشترک با هم برگزار نمایند.

(ارائه شده در همایش مجازی «کرونا: تعامل عقل و ایمان» که به همت رایزن فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در لبنان و با حضور شخصیت‌‌هایی از عالمان شیعه، سنی و مسیحیت برگزار شد)